Areną ostatniego znaczącego konfliktu zimnowojennego stał się Afganistan. Po II wojnie światowej rządzący w tym kraju królowie podejmowali liczne próby wprowadzenia reform mających na celu zmianę struktury społecznej i modernizację państwa. Napotykało to jednak na duży opór ze strony tradycyjnego muzułmańskiego społeczeństwa. W 1973 roku doszło do obalenia monarchii przez wojsko, jednak ustabilizowało to państwa. Pięć lat później władzę przejęli afgańscy komuniści, którzy zamierzali przekształcić kraj na modłę sowiecką opierając się na bliskich stosunkach z Kremlem. Nie wszystko poszło jednak po myśli „czerwonych”.
Reformy socjalistycznego nowego rządu Afganistanu
Program rewolucyjnych zmian społecznych i kulturowych takich jak wprowadzenie obowiązku szkolnego czy reforma rolna oraz zastąpienie praw islamu regułami marksistowskimi doprowadziło do gwałtownej reakcji społeczeństwa, która szybko przerodziła się ogólnokrajową rebelię. Rząd odpowiedział brutalnymi represjami, dokonując masowych egzekucji około 27 tysięcy przeciwników. W 1979 roku doszło do kolejnej zmiany władzy, w wyniku której ster rządów objął Hafizullah Amin. Mimo dużego wsparcia sowieckiego nie potrafił on uporać się z partyzantami, a ponadto podjął próby osłabienia swej zależności od Moskwy, co ostatecznie wpłynęło na decyzję przywódców ZSRR o interwencji zbrojnej.
Sowiecka „interwencja”
Inwazja ZSRR na Afganistan rozpoczęła się w nocy z 24 na 25 grudnia 1979 roku. Równocześnie miała miejsce operacja służb specjalnych (KGB) pod kryptonimem „Szturm – 333”. W jej wyniku pozbyto się Amina, którego zastąpił lojalny wobec Kremla Babrak Karmal. Wkroczenie wojsk sowieckich zjednoczyło zróżnicowane etnicznie i religijne grupy, które rozpoczęły walkę partyzancką w całym kraju. Mimo, iż armia ZSRR i siły rządowe kontrolowały miasta, to często nie były w stanie utrzymać linii komunikacyjnych oraz wysuniętych placówek na prowincji.
Operacja „Cyclone” – pomoc USA i klęska Sowietów
Wbrew przewidywaniom Moskwy we wsparcie powstańców zwanych mudżahedinami zaangażowały się Stany Zjednoczone. Ówczesny prezydent USA Jimmy Carter rozpoczął operację „Cyclone”, w ramach której Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA) dostarczała partyzantom duże ilości nowoczesnego sprzętu wojskowego m.in. niezwykle skuteczne w zwalczaniu sowieckich helikopterów i naprowadzane na podczerwień rakiety Stinger. Zaangażowanie amerykańskie okazało się kluczowe dla dalszych losów tego konfliktu, bowiem pozwoliło mudżahedinom stawiać skuteczny opór przeciwnikowi i zadać mu duże straty. Od roku 1986 roku armia ZSRR zaczęła stopniowo tracić kontrolę nad Afganistanem. W ciągu następnych lat społeczne i gospodarcze skutki wojny sprawiły, że władze ZSRR podjęły decyzję o rozpoczęciu ewakuacji własnych sił, która zakończyła się 15 lutego 1989 roku.
Afganistan po wojnie
Konflikt afgański zakończył się klęską Moskwy, której w prowadzonych przez blisko 10 lat zmaganiach nie udało się ani opanować terytorium całego kraju, ani utrzymać przy władzy swych sojuszników w Kabulu. Pozbawiony sowieckiego wsparcia rząd upadł w 1992 roku. Został obalony przez wywodzących się z ruchu mudżahedińskiego talibów – fundamentalistów islamskich.
Skutki wojny w Afganistanie
Liczba ofiar śmiertelnych konfliktu po stronie afgańskiej oceniana jest na około 1,5 mln ludzi – są to głównie ofiary bezpośrednich działań wojennych, jak również terroru (w mniejszym stopniu) i działań odwetowych mudżahedinów. Rannych zostało od 2 do 4 milionów ludzi. Po stronie ZSRR liczba zabitych, zaginionych i zmarłych wskutek odniesionych ran wyniosła około 15 tys. podczas całego konfliktu. Straty ZSRR w sprzęcie wojskowym wyniosły 118 samolotów, 333 helikoptery, 147 czołgów, 1314 transporterów opancerzonych, 433 działa i moździerze, 1138 zestawów radiowych i wozów dowodzenia, 510 pojazdów inżynieryjnych, 11 369 ciężarówek.
Ocena konfliktu
Ocena samego konfliktu z lat 1979-1989 i jego skutków dla ZSRR jest trudna. Zgodnie z opinią Zbigniewa Brzezińskiego, doradcy ds. bezpieczeństwa narodowego prezydenta Cartera, inwazja ZSRR na Afganistan była dla niego „wyrokiem śmierci”, ponieważ nie mógł on sprostać ekonomicznym i militarnym wymogom tej wojny. Odmienne zdanie w tej kwestii prezentuje Carey Schofield podkreślając, że liczebność sowieckiego kontyngentu w Afganistanie stanowiła zaledwie 3 proc. całości sił zbrojnych ZSRR, a koszty prowadzenia wojny były względnie niskie – wynosiły bowiem od 1,5 do 2,5 proc. budżetu wojskowego. Konflikt afgański niewątpliwie jednak osłabił ZSRR przyspieszając jego upadek. Wojna ukazała słabość sowieckiej doktryny militarnej w starciu z partyzantami, a także spowodowała zmianę postrzegania na arenie międzynarodowej rzeczywistej wartości bojowej wojska ZSRR i jego przyszłych szans w ewentualnym konflikcie z państwami zachodnimi.
Michał Aściukiewicz
