Two Column Images
Left Image
Right Image

Data :

SHARE:

Jak Józef Stalin zdobył pełnię władzy w Związku Sowieckim?

Rok 1922. Lenin siedzi na ławce naprzeciwko fotografa i uśmiecha się do obiektywu. Tuż obok niego widoczny jest Stalin trochę nieufnie spoglądający w stronę aparatu. Obaj sprawiają wrażenie jakby jeszcze chwilę wcześniej przyjacielsko rozmawiali. Wkrótce Lenin doznaje pierwszego udaru mózgu, a niecałe dwa lata później już nie żyje. Umierając nie wyznaczył swojego następcy. W bolszewickim państwie rozpoczęła się walka o władzę. Zwyciężył ją Stalin przejmując dyktatorską władzę nad ZSRR. W kolejnych latach bezwzględnie pozbył się wszystkich rywali stając się niekwestionowanym władcą absolutnym czerwonego imperium. Jak wyglądała droga na szczyt jednego z największych tyranów w historii ludzkości?

Punkt wyjścia

W pierwszych latach rewolucji i wojny domowej ukształtowała się bolszewicka elita władzy. Początkowo niekwestionowanym przywódcą rosyjskich komunistów był Włodzimierz Lenin, który stał na czele Rady Komisarzy Ludowych będącej odpowiednikiem rządu. Jego najbliższym powiernikiem i współpracownikiem był Lew Trocki – komisarz obrony, który nadzorował proces tworzenia Armii Czerwonej oraz dowodził nią w czasie wojny z siłami kontrrewolucyjnymi. Oprócz Lenina i Trockiego ważne miejsce w partii bolszewickiej zajmowali: Lew Kamieniew, Grigorij Zinowiew oraz Józef Stalin. Ten ostatni zajmował najmniej eksponowane stanowisko komisarza ds. narodowości i początkowo nic nie zapowiadało, iż miałby się stać kolejnym przywódcą ZSRR. Jednak Stalin od początku maksymalnie wykorzystywał sprawowane funkcje w celu obsadzania struktur partyjnych oraz władz republik związkowych podległymi sobie ludźmi. Profesor Richard Pipes zwraca uwagę, że Stalin jeszcze w okresie przed rewolucją znajdował się w głębokim konflikcie z Trockim oraz z większością tzw. „starych bolszewików” wywodzących się spośród intelektualistów w czasach carskich częstokroć przebywających na emigracji.

Śmierć Lenina i wyeliminowanie Trockiego

Pogorszenie się stanu zdrowia Lenina, który od 1922 roku pozostawał częściowo sparaliżowany i nie mógł w pełni kontrolować sytuacji w partii i państwie umożliwiło Stalinowi rozszerzenie swoich wpływów. Został on mianowany sekretarzem generalnym Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), co dało mu możliwość obsadzenia struktury partyjnej zaufanymi ludźmi pochodzącymi w większości z środowisk robotniczych. Dodatkowo sekretarz generalny zdobył duże wpływy w siłach bezpieczeństwa – OGPU. Miało to kluczowe znaczenie w rywalizacji o schedę po Leninie. Po jego śmierci w styczniu 1924 roku Stalin zawarł sojusz z Zinowjewem i Kamieniewem. Celem triumwiratu stało się odsunięcie od władzy Trockiego. Sprawę komplikował podyktowany przez Lenina w grudniu 1922 roku „List do Zjazdu”, w którym scharakteryzował 6 najpoważniejszych kandydatów do sukcesji, najsurowiej oceniając Józefa Stalina. Jednak „Testamentu Lenina” nigdy nie opublikowano, a jego treść została utajniona. Trocki nie poinformowany na czas o śmierci sowieckiego przywódcy nie uczestniczył w uroczystościach pogrzebowych, co zostało skrzętnie wykorzystane do jego dyskredytacji. Początkowo, gdy Zinowjew i Kamieniew proponowali usunięcie Trockiego z partii, Stalin zaprotestował wskazując na potrzebę dialogu, jednak w praktyce chodziło o stopniowe marginalizowanie Trockiego i jego zwolenników oraz pozbawianie go władzy. W 1925 roku usunięto go z Rady Rewolucyjno-Wojskowej, a rok później – z Biura Politycznego WKP(b). W 1927 roku Trocki został usunięty z partii i następnie zmuszony do opuszczenia ZSRR. W kolejnych latach na emigracji kontynuował on działalność polityczną oraz publikując własne dzieła, w których krytykował Stalina i jego metody sprawowania władzy. Ostatecznie został zamordowany przez agenta sowieckiego wywiadu w Meksyku w 1940 roku.

Istota i znaczenie sporu Stalin-Trocki

Pozbycie się Trockiego – najgroźniejszego rywala w objęciu sukcesji po Leninie – stanowiło niewątpliwy sukces Stalina. Przyczyny takiego rozstrzygnięcia tej rywalizacji są przedmiotem dyskusji w historiografii. Bertnand M. Patenaude w swojej książce „Trocki. Upadek rewolucjonisty” zwraca uwagę, że był on bardziej teoretykiem niż politykiem i w rzeczywistości nie miał planów objęcia władzy. W związku z tym nie mógł zwyciężyć ze skrupulatnym Stalinem, który od początku swojej kariery czynił wszystko, by zdobyć niepodzielną władzę i który systematycznie budował swoje zaplecze w aparacie partyjno-państwowym. Prof. Edmund Malinowski podkreśla, iż Trocki opowiadał się za „permanentną rewolucją”, czyli rozszerzaniem wpływów komunizmu na świecie. Krytykował on Stalina za jego koncepcję „budowania socjalizmu w jednym kraju”, czym zraził do siebie wielu bolszewików pragnących stabilizacji w ZSRR i utrzymania swej pozycji.

Koniec „triumwiratu”

Wspólne rządy Stalina, Zinowjewa i Kamieniewa nie trwały długo. Pierwszy z nich wykorzystał spór o kolektywizację rolnictwa do walki politycznej z rywalami. W tym celu porozumiał się z Nikołajem Bucharinem – redaktorem naczelnym organu prasowego WKP(b) gazety „Prawda”. Zinowjew i Kamieniew zostali oskarżeni o kierowanie lewicową opozycją w partii dążącą do obciążenia chłopów kosztami kolektywizacji w związku z czym zostali pozbawieni realnej władzy. Po złożeniu samokrytyki pozwolono im jednak pozostać w partii, choć na mniej eksponowanych stanowiskach. W latach 1927-1928 Stalin uzyskał najbardziej znaczącą pozycję wśród bolszewików oraz wyeliminował z konkurencji najgroźniejszych przeciwników – Trockiego, Zinowjewa i Kamieniewa. Nadal jednak musiał dzielić władzę z Bucharinem, szefem Kominternu Aleksiejem Rykowem oraz stojącym na czele związków zawodowych Michaiłem Tomskim.

Wielki czystka

W kolejnych latach ważną rolę zaczął odgrywać również Siergiej Kirow działający w leningradzkich strukturach partii. W odbywających się na XVII Zjeździe partii wyborach do Komitetu Centralnego WKP(b) Stalin nie uzyskał największej liczby głosów, do zadecydowało o jego decyzji o rozpoczęciu czystki. W grudniu 1934 roku w zamachu zginął Kirow, a śledztwo w sprawie prowadzonej przez Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD) wykazało istnienie w partii frakcji „trockistów” i „zinowjewowców”. Aresztowano wówczas wielu działaczy bolszewickich, w tym samego Zinowjew i Kamieniewa, których w procesie pokazowym „moskiewskiego centrum” skazano na kary kilkuletniego więzienia. Sam proces został swingowany, a przyznanie się do winy częstokroć wymuszano torturami i szantażem. Dziś większość historyków nie ma wątpliwości, iż sam zamach na Kirowa został dokonany z inspiracji Stalina jako pretekst do późniejszej fali represji. W ZSRR w latach trzydziestych zapanowała atmosfera strachu – prasa donosiła o licznych szpiegach i sabotażystach, których obwiniano o niepowodzenia gospodarcze. Posłużyło to do rozprawy z pozostałymi oponentami Stalina w partii jak Nikołaj Bucharin, Karol Radek czy Sergo Ordżonikidze. Po zakończeniu czystki w szeregach bolszewików, co nastąpiło w 1937 roku, represje dotknęły również aparat bezpieczeństwa – NKWD. Stracono jej szefa Gienricha Jagodę, a także jego następcę – Nikołaja Jeżowa, którego oskarżono o kierowanie antystalinowskim spiskiem w siłach bezpieczeństwa. Powołanie na szefa NKWD Ławierientija Berii w końcu 1938 roku oznaczało rozpoczęcie stopniowego wygaszania masowego terroru.

Masowe represje i absolutny terror

Jorg Baberowski wskazuje, iż czystka z lat 1936-1938 objęła nie tylko aparat partyjno-państwowy, ale również wszystkie warstwy sowieckiego społeczeństwa czy całe grupy narodowościowe. W latach 1937-1938 NKWD przeprowadziła „operację polską”, która objęła Polaków mieszkających w ZSRR. W jej wyniku stracono od 150 do 200 tys. osób narodowości polskiej, a pozostałych przesiedlono do Kazachstanu lub wschodniej Syberii. Ogółem ofiarami terroru państwowego w czasie rządów Stalina zostało ok. 20 mln obywateli ZSRR, spośród których ok. 7 mln zamordowano, a kilkanaście milionów zesłano do obozów pracy – łagrów. Szacuje się, iż w 1939 roku 9% dorosłej populacji ZSRR stanowili więźniowie tychże obozów.

Propaganda i tworzenie „nowego człowieka”

W wyniku wielkiej czystki Stalin zdobył niekwestionowaną władzę w ZSRR, pozbył się wszystkich oponentów w partii i zlikwidował zagrożenie dla własnej supremacji. Stanisław Ciesielski zwraca uwagę, iż sowiecki przywódca stworzył także charakterystyczny kult własnej osoby, który stał się powszechny w społeczeństwie za sprawą radia, filmu i prasy. Wiązało się to także z tworzeniem nowej wersji historii, w której to Stalin był najbliższym współpracownikiem Lenina i odegrał decydującą rolę w zwycięstwie bolszewików w wojnie domowej. W czasach rządów Stalina bezwzględnej indoktrynacji poddano młodzież, której w ramach edukacji szkolnej wpajano zasady ideologii komunistycznej oraz posłuszeństwa wobec państwa. Obowiązkowa stała się również przynależność do młodzieżowych organizacji komunistycznych takich jak Komsomoł. Systematycznie usuwano religię z przestrzeni publicznej, poddawano represjom duchownych oraz promowano organizacje propagujące ateizm – np. utworzony w 1925 roku Związek Wojujących Bezbożników. Symbolem walki z religią stało się wysadzenie w powietrze Cerkwi Chrystusa Zbawiciela w Moskwie. Wszystkie wymienione wyżej czynniki doprowadziły do powstania człowieka sowieckiego (homo sovieticus), którego charakteryzował relatywizm moralny oraz bierne podporządkowanie się partii bolszewickiej i państwu.

Michał Aściukiewicz

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Najchętniej czytane