Niedawno obchodziliśmy 30. rocznicę śmierci ks. Kazimierza Jancarza – legendy „Solidarności”, kapłana obdarzonego genialnym zmysłem organizacyjnym. Odszedł stanowczo zbyt wcześnie, bo w wieku zaledwie 46 lat. Warto przypominać stale jego dorobek i osiągnięcia.
Przyszły ksiądz urodził się 9 XII 1947 w Suchej Beskidzkiej. Jego ojciec był dróżnikiem na kolei, a matka zajmowała się domem i pięciorgiem dzieci. Szkołę podstawową ukończył w rodzinnej miejscowości. Jego rodzina wkrótce później przeniosła się do Grzechyni należącej do parafii Maków Podhalański. W latach 1961-1966 Jancarz uczęszczał do Technikum Kolejowego w Krakowie. Po ukończeniu technikum wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Krakowie. Drogę kapłańską wybrało również jego dwóch braci.
Święcenia kapłańskie otrzymał 21 V 1972 r. z rąk kard. Karola Wojtyły. Pierwsze lata posługi duszpasterskiej spędził jako wikariusz w: Pisarzowicach k. Bielska-Białej (od 25 VI 1972); parafii Wniebowzięcia NMP w Oświęcimiu (od 14 VI 1975), parafii Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach (od 18 VI 1977). Pełnił funkcję dekanalnego duszpasterza służby liturgicznej dekanatów, na terenie których posługiwał. Opiekował się także ośrodkiem ruchu oazowego w Rzykach. Był wysoko oceniany przez kolejnych proboszczów.
18 VI 1978 rozpoczął posługę jako wikariusz w parafii pw. bł./św. Maksymiliana Marii Kolbego w Krakowie Mistrzejowicach. W jednej z największych krakowskich parafii pracował przez ponad 11 lat. Zaraz po przybyciu do Mistrzejowic założył Konfraternię Akademicką, która skupiała pracowników naukowych i studentów krakowskich uczelni. Ksiądz Jancarz zaangażował się także w działalność Ruchu „Światło-Życie” założonego przez ks. Franciszka Blachnickiego. Od wybuchu strajków w sierpniu 1980 r. duchowny zaangażował się we wsparcie dla protestujących robotników, a następnie w działalność nowohuckiej „Solidarności”.
Świątynia w Mistrzejowicach stała się jednym z dwóch najważniejszych bastionów krakowskiej opozycji po wprowadzeniu przez władze PRL stanu wojennego. To właśnie w tym miejscu odbywały się regularnie spotkania działaczy zdelegalizowanej ,,Solidarności”, prowadzono szeroką działalność charytatywną na rzecz represjonowanych przez komunistów, miały miejsce wydarzenia kulturalne i formacyjne. Kościół ten był również jednym z kilku najważniejszych miejsc, gdzie odprawiano regularnie nabożeństwa za Ojczyznę. Głównym organizatorem i zwornikiem tych przedsięwzięć był ks. Jancarz. W analizach krakowskiego PZPR z tego okresu podkreślano: „ostrością wrogich wystąpień i działań charakteryzuję się parafia Mistrzejowice w Nowej Hucie i jej wikary ks. K. Jancarz”. Uwidaczniało się to przez cały okres po wprowadzeniu stanu wojennego i mimo wielu nacisków władz, kapelan nowohuckiej ,,Solidarności” nie zmieniał swojej postawy.
Najważniejszym elementem działalności tego duchownego było duszpasterstwo robotnicze. Nabrało ono rozmachu po zorganizowaniu przez księdza 13 VI 1982 całodziennego czuwania modlitewnego na znak solidarności z głodującymi działaczami opozycyjnymi z ośrodka internowania w Załężu. Duchowny zaapelował wówczas do zgromadzonych, by przybyli do świątyni także za tydzień, w kolejny czwartek. W ten sposób narodziły się słynne w całej Polsce „czwartkowe” Msze św. za Ojczyznę. Odbywały się one regularnie, co tydzień, rozpoczynały się o godzinie 19, a kończyły Apelem Jasnogórskim o godzinie 21. Ich stałym elementem było odpowiednio przygotowane kazanie z patriotycznymi akcentami wygłaszane przez ks. Jancarza lub zaproszonego przez niego kapłana. Wśród nich znajdowali się m.in. następujący duchowni: ks. Adolf Chojnacki, ks. Edward Frankowski (ze Stalowej Woli), ks. Henryk Jankowski, ks. Stanisław Małkowski (z Warszawy), ks. Jerzy Popiełuszko, czy bp. Ignacy Tokarczuk.
Zakres działalności społecznej prowadzonej w kościele w Mistrzejowicach z inicjatywy ks. Jancarza był niezwykle rozległy. Przy parafii funkcjonowało najaktywniejsze w Krakowie bractwo trzeźwości, działały liczne stowarzyszenia młodzieżowe, drużyny harcerskie czy bractwa religijne. Istotnym problemem dla władz były podjęte w latach 1983-1986 nowe inicjatywy duszpasterskie kapłana skierowane przede wszystkim do robotników. Wśród nich najistotniejsze było Duszpasterstwo Ludzi Pracy (DLP), zorganizowane w trzy konfraternie: akademicką, robotniczą i nauczycielską. Wśród najważniejszych inicjatyw DLP, oprócz organizowania nabożeństw za Ojczyznę, należy wymienić: doroczne pielgrzymki do Kalwarii Zebrzydowskiej i na Jasną Górę; wystawy i koncerty twórców niezależnych (m.in. Jacka Fedorowicza czy Andrzeja Wajdy); przeglądy pieśni religijnych, tzw. sacrosongi; Niezależną Telewizję Mistrzejowcką (stworzoną przez Macieja Szumowskiego), mającą za zadanie m.in. dokumentować działalność opozycyjnego podziemia solidarnościowego; aptekę z lekarstwami pochodzącymi z darów zagranicznych; pomoc dla internowanych, aresztowanych i ich rodzin; poradnię prawną; pomoc dla niepełnosprawnych; organizowanie kolonii i wyjazdów letnich dla dzieci i młodzieży oraz szeroko rozwiniętą działalność charytatywną. Ksiądz Jancarz na potrzeby DLP oddał swoje prywatne mieszkanie, zaś proboszcz ks. Mikołaj Kuczkowski duże pomieszczenie parafialne nazywane „bunkrem”– służyło wszystkim świeckim inicjatywom i imprezom. Aktywność kapelana „Solidarności” była wspierana przez liderów środowisk opozycyjnych w Krakowie.
W ramach DLP, z inicjatywy ks. Jancarza i Jana Leszka Franczyka, powstał Chrześcijański Uniwersytet Robotniczy (ChUR) im. Kard. Stefana Wyszyńskiego. Zasadniczym celem było zadbanie o wykształcenie robotników i ich wiedzę z zakresu nauk humanistycznych i społecznych. Bohater tego tekstu czuwał nad całym przedsięwzięciem i dbał o kwestie organizacyjne. Wśród prelegentów, których przyciągnął, znajdowali się znani duszpasterze, artyści, a przede wszystkim wykładowcy krakowskich uczelni. Na zajęcia prowadzone w ramach uniwersytetu uczęszczało ponad 500 osób.
Władze partyjne w Krakowie (i w Warszawie) zdawały sobie sprawę z szerokości działania ks. Jancarza. Jak pisano w jednym z dokumentów opracowanych przez krakowską SB: „Szczególne zagrożenie stwarza działalność ks. Jancarza z parafii Mistrzejowice […] Gama działań tego księdza jest bardzo szeroka i nieustannie się rozrasta. […] Podkreślić należy, że parafia ta promieniuje na inne ośrodki duszpasterskie, które czerpią wzory do własnej działalności”. Duchowny był inwigilowany w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania kryptonim Kurier. Podobne działania aparat bezpieczeństwa podejmował wobec duchownych najbardziej zaangażowanych w działalność opozycyjną, takich jak ks. J. Popiełuszko czy ks. Hilary Jastak. Ks. Jancarz był stale otoczony agenturą SB. Donosili na niego również inni księża, których udało się krakowskiemu aparatowi represji pozyskać do współpracy. Stosowano wobec niego także cały katalog środków operacyjnych, takich jak anonimy, grożenie przez telefon, podsłuchy. Inwigilowała i represjonowała tego duchownego również ,,Grupa D”.
Struktury partyjne, bezpieczniackie i miejscowy Wydział ds. Wyznań monitorowały również nabożeństwa, jakie odprawiał ks. Jancarz, wynotowując wszelkie ich „negatywne” akcenty. Miały one służyć do, jak to ujmowano, „procesowego wykorzystania”, bądź do nacisków na władze kościelne zmierzających do odwołania kapłana z Mistrzejowic. Naciski te podejmowano przez cały omawiany okres. Presję wywierano również na proboszcza parafii ks. M. Kuczkowskiego, by zdyscyplinował niepokornego duchownego. Rozmowy ostrzegawcze, jakie z nim prowadzono, nie przyniosły jednak rezultatu. Były kanclerz kurii konsekwentnie bronił swojego wikariusza.
Ks. Jancarz odegrał ważną rolę w czasie strajków, jakie wybuchły w Hucie im. Lenina (HiL) w kwietniu 1988 r. 1 V 1988 w tajny sposób, za pomocą karetki pogotowia, przedostał się na teren zakładu i odprawił dla protestujących Mszę św. Zorganizował także „przemycenie” do HiL ks. Isakowicza-Zaleskiego, który odprawił tam dwa kolejne nabożeństwa (w dniach 3 i 4 V 1988). Strajk rozbito 4/5 V 1988 przy pomocy brutalnej interwencji ZOMO. Ze względu na ogromną liczbę pobitych i represjonowanych ks. Jancarz zorganizował Wikariat Solidarności. Niósł on pomoc dla wszystkich poszkodowanych i aresztowanych przez władze, nawiązywał swoją nazwą do struktur charytatywnych powołanych do niesienia pomocy represjonowanym przez reżim Pinocheta w Chile. Niecałe dwa tygodnie po zakończeniu strajków w HiL, 17 V 1988 w Mistrzejowciach, przy poparciu ks. Jancarza ogłoszono powstanie Komitetu Organizacyjnego NSZZ ,,Solidarność” Huty im. Lenina. Duchowny wspierał odradzanie się struktur nowohuckiej „Solidarności”, poparł także jednoznacznie idee rozmów „okrągłego stołu”.
W lutym 1989 r. do parafii w Mistrzejowicach przyjechał Lech Wałęsa. Ks. Jancarz otrzymał wówczas za zasługi na rzecz „Solidarności” członkostwo honorowe Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” Huty im. Lenina. Kilka dni później, 19 II 1989, duchowny został przeniesiony przez kurię krakowską z Mistrzejowic do podkrakowskiej Luborzycy, gdzie pełnił najpierw funkcje administratora, a następnie od 29 czerwca proboszcza. Przyczyniły się do tego bez wątpienia wieloletnie naciski władz na kard. Macharskiego. Jak podkreślał Jarosław Potasz: „Myślę, że czuł się rozgoryczony tym wysłaniem do Luborzycy. Może nawet odczuł to jako policzek. Takie miałem wrażenie, choć nie skarżył się”. O sukcesie pisała też SB, uznając przenosiny za efekt interwencji władz.
Ks. Jancarz pełnił posługę duszpasterską w Luborzycy przez cztery lata, do 1993 r. Dał się poznać jako sprawny organizator i zaangażowany społecznik. Przebudował ponadto plebanię, dodając jej m.in. wikarówkę; wybudował Dom Wspólnoty Parafialnej z wielofunkcyjną salą na 120 osób, kuchnią i częścią hotelową. Założył w Luborzycy także m.in. Parafialne Gimnazjum Społeczne im. ks. Jerzego Popiełuszki; biuro pielgrzymkowe „Pielgrzym” organizujące wyjazdy do miejsc świętych; zorganizował drukarnię; rozpoczął wydawanie tygodnika „Krzyż Luborzycki” (pismo ukazywało się do 2013 r.); uruchomił aptekę rozprowadzającą lekarstwa z darów francuskich. Troszczył się o bezrobotnych w swojej parafii, wybudował na jej terenie stolarnie i warsztat samochodowy, żeby zapewnić im zajęcie. W 1991 r. wydał własnym sumptem Parafialny śpiewnik liturgiczny. Kardynał Macharski kilka miesięcy przed śmiercią mianował duchownego dekanalnym administratorem duszpasterstwa dla ludzi dorosłych. Można ten krok metropolity krakowskiego traktować jako docenienie jego zdolności duszpasterskich i organizacyjnych.
Ks. Jancarz chorował na serce, zmarł nagle 25 III 1993. Cztery dni później został pochowany na cmentarzu w Makowie Podhalańskim. Nabożeństwo żałobne odprawił kard. Macharski. Duchownego żegnały tysiące wiernych, w tym prezydent Lech Wałęsa, szef Urzędu Rady Ministrów Jan Rokita i wojewoda krakowski Tadeusz Piekarz. Przybyły także liczne poczty sztandarowe NSZZ „Solidarność”.
Dr hab. Rafał Łatka prof. UKSW
Rafał Łatka (ur. 1985) – historyk i politolog, dr hab. nauk humanistycznych w zakresie historii, profesor Uniwersytetu Stefana Kardynała Wyszyńskiego, dr nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, ekspert w Instytucie Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego, koordynator Centralnego Projektu Badawczego IPN: „Władze komunistyczne wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944-1989”. Redaktor serii wydawniczych: „Kościół katolicki w dokumentach”; „Biskupi w realiach komunistycznego państwa”; „Urząd do spraw Wyznań: struktury, działalność, ludzie”. Autor, współautor, bądź redaktor 36 książek, m.in: Prymas Stefan Wyszyński w realiach PRL, Warszawa 2022; Episkopat Polski wobec stosunków państwo-Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej PRL 1970-1989, Warszawa 2019; Kościół katolicki w Polsce rządzonej przez komunistów, Warszawa 2017 (wspólnie z Józefem Mareckim); Arcybiskup Antoni Baraniak 1904-1977, Poznań-Warszawa 2017 (wspólnie z Konradem Białeckim, Rafałem Reczkiem i Elżbietą Wojcieszyk); Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1980- 1989, Kraków 2016; Pielgrzymki Jana Pawła II do Krakowa w oczach SB. Wybór dokumentów, Kraków 2012. Zastępca redaktora naczelnego czasopisma „Pamięć i Sprawiedliwość”, członek redakcji pisma ,,Glaukopis”. Laureat: nagrody Książka Historyczna Roku im. Oskara Haleckiego w kategorii „Najlepsza książka naukowa poświęcona dziejom Polski i Polaków w XX wieku” w 2019 r.; Nagrody Prezesa Rady Ministrów za 2021 r. w kategorii: Wysoko ocenione osiągnięcia naukowe będące podstawą nadania stopnia doktora habilitowanego oraz pięciu nagród Feniks przyznawanych przez Stowarzyszenie Wydawców Katolickich.
