Z perspektywy mieszkańców Polski Irlandia wydaje się czasem kopią naszego kraju. Te powody są dosyć oczywiste, ponieważ Irlandczycy, podobnie jak Polacy, mieli naprawdę wielkie przywiązanie do Kościoła i jego Nauczania oraz musieli walczyć ze znacznie silniejszym okupantem, aby utrzymać swoją tożsamość narodową, kulturę i język. Jednak są to jedynie analogie, które w rzeczywistości i tak są pozorne. Dodatkowo należy zaznaczyć, iż Polska nigdy nie miała okazji nawiązać silnych relacji z „Zieloną wyspą”. Ponadto aż do XX wieku polska obecność w Irlandii nie była tak powszechna jak obecnie. De facto można znaleźć jedynie pojedyncze przypadki Polaków, którzy odegrali znaczący wpływ na historię Irlandii. Jednym z nich był Paweł Edmund Strzelecki, który odegrał istotną rolę podczas Wielkiego Głodu w Irlandii w latach 1845-1849.
Paweł Edmund Strzelecki najbardziej znany jest na całym świecie ze swoich podróży, odkryć geograficznych i prac naukowych. Można by powiedzieć, że jego najszlachetniejsze działania nie są znane Polakom jak i również samym Irlandczykom, którzy obecnie odkrywają jego godne czyny na rzecz pomocy Irlandii w czasie „Wielkiego Głodu”.
Historię należy zacząć od tego, że Irlandia od zawsze była krajem rolniczym i jako wyspa mogła głównie polegać na własnej produkcji żywności oraz na łaskawości okupanta – Wielkiej Brytanii, którą powołał Akt Unii z 1800 roku łączący oba królestwa w Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii.
Głównym czynnikiem, który spowodował „Wielki Głód” była zaraza ziemniaków. Jednakże nie tylko to spowodowało masową śmierć i emigrację. W 1870 ziemię Irlandii były w rękach około 4 tysięcy właścicieli ziemskich, głównie angielsko-irlandzkich protestantów, którzy z niechęcią podchodzili do swoich katolickich poddanych. Dodatkowo niezwykle wysoka cena dzierżawy zmuszała irlandzkich chłopów do sprzedaży własnych plonów co miało decydujący wpływ na tej tragedii. Można dodać też w tym kontekście ograniczoną pomoc ze strony Wielkiej Brytanii. Strzelecki sam komentował tą sytuację we wrześniu 1849 roku w następujących słowach: Chyba nawet sam diabeł nie wymyśliłby bardziej niszczycielskiego systemu prawnego, który by tak efektywnie niszczył ten biedny kraj.
Sam Paweł Edmund Strzelecki w 1845 stał się brytyjskim obywatelem, a dwa lata później powstało Brytyjskie Stowarzyszenie Pomocy (British Association for the Relief of Extreme Distress in Ireland), w którym Strzelecki na początku był pełnomocnikiem, a następnie stał się dyrektorem wykonawczym. Sama organizacja skupiała darczyńców z brytyjskich elit, filantropów, bankierów, polityków i nawet samą królową Wiktorię! Udało się uzbierać około 500 tys. funtów na ten cel pomocy Irlandii.
W styczniu 1847 roku Strzelecki wyruszył na swoją misję jako dysponent funduszy w Irlandii i został przypisany do hrabstw Mayo, Donegal i Sligo, czyli do zachodnich terenów kraju, które najbardziej dotknięte były głodem. Jego pierwszym zadaniem było nadzorowanie dystrybucji ładunku przywiezionego przez statek do miasteczka Killybegs w hrabstwie Donegal.
W odróżnieniu do innych działaczy humanitarnych, skupiał się on na dożywianiu i pomocy materialnej głównie dla dzieci. W najbardziej dotkniętych obszarach zachodniej Irlandii Strzelecki wymyślił system, który polegał na rozdysponowaniu ciepłych posiłków w postaci ciepłego rosołu i żyta w lokalnych szkołach. W szczytowym momencie „program” objął około 200 tys. irlandzkich dzieci. Dodatkowo Polakowi udało się połączyć w tym dziele wysiłki katolików i protestantów.
W czerwcu 1847 roku ze względu na skuteczność swoich działań mianowano go nadinspektorem wszystkich agentów w Irlandii z siedzibą w Dublinie. Wykonywał niezwykle wyjątkową i nieodpłatną pomoc w walce z głodem, choć przez pewien czas chorował na tyfus. Od października 1847 roku do lipca 1848 zorganizował dystrybucję około 250 tys. funtów na rzecz walki z głodem, a w tym samym okresie brytyjski rząd wydał 156 tys. na ten sam cel.
W 1847 poinformował on centralę Brytyjskiego Stowarzyszenia Pomocy w Londynie o tragicznej sytuacji na wyspach irlandzkich w następujących słowach: Możesz teraz wierzyć we wszystko, co słyszysz lub czytasz, ponieważ to co widzę tutaj, przewyższa wszystko, co kiedykolwiek czytałem o dawnych i obecnych klęskach. ( ,You may now believe anything which you hear or read, because what I actually see surpasses what I ever read of past and present calamities”.)
4 maja 1849 roku Strzelecki złożył sprawozdanie z misji w Irlandii przed specjalna komisją Izby Lordów. Odpowiedział w sumie na 142 pytania zadane mu przez komisję. Za swoje dokonania w Irlandii otrzymał on Order Łaźni (Order of the Bath) nadany mu przez królową Wiktorię. Po wyjeździe z Irlandii pomagał on dodatkowo wielu zubożałym irlandzkim rodzinom w poszukiwaniu nowego życia poprzez własne zaangażowanie w komitetach organizujących masową emigrację ubogiej ludności do Australii.
„Wielki Głód”, który spustoszył Irlandię w latach 1845-1849, spowodował śmierć około 1,5 mln ludzi. Ponadto w tym samym momencie z wyspy wyemigrowało około miliona ludzi. Dlatego w niecałe pięć lat populacja wyspy spadła z około 9 mln do 6,5 mln. To nie koniec, gdyż choroby spowodowane głodem miały negatywny wpływ na mieszkańców wyspy przez kolejne dwa lata. Dopiero kilka lat temu udało się Irlandczykom przewyższyć liczbę mieszkańców całej wyspy z okresu po „Wielkim Głodzie”.
Możemy zatem stwierdzić, iż Paweł Edmund Strzelecki zasługuje na pamięć i na docenienie w Polsce oraz w Irlandii. Historycy mówią, że program żywieniowy Strzeleckiego zastosowany w irlandzkich szkołach podczas jego misji uratował około 200 tys. irlandzkich dzieci! Widać zatem, że mimo ograniczonych w tych czasach kontaktów z Irlandią jakościowy wkład Strzeleckiego w rozwiązywanie problemów „Wielkiego Głodu” może mieć fundamentalne znaczenie dla naszych relacji. Sam Paweł Edmund Strzelecki w przeciągu ostatnich lat zaczyna być powoli doceniany, jak w przypadku odsłonięcia tablicy pamiątkowej na głównej ulicy O’Connell Street w Dublinie – tablicy w języku angielskim, polskim i irlandzkim. Ponadto organizowane są warsztaty na temat postaci i działalności Pawła Edmunda Strzeleckiego w irlandzkich szkołach podstawowych. Jego postać promuje także wystawa otwarta w 2018 roku, która pokazywana jest we wszystkich regionach Irlandii. Będąc w Poznaniu warto odwiedzić jego grób, który znajduje się w podziemiach kościoła św. Wojciecha w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan. Bez wątpienia te działania należy kontynuować i promować tą niezwykła postać, gdyż zasługuje ona na najwyższe uznanie nie tylko w Irlandii, ale i na całym świecie.
Karol Białek
