Polskę i Litwę łączą stulecia wspólnej historii, dlatego warto się trochę więcej dowiedzieć o naszym sąsiedzie. Pogoń Litewska, będąca jego aktualnym herbem, jest znanym symbolem, o którym wiele osób nic nie wie.
Dawno, dawno temu…
Historia Pogoni i Słupów Giedymina sięga co najmniej XIV wieku i czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Najprawdopodobniej jednak są one starsze i dochodzą nawet do czasów Mendoga, który w 1240 roku zjednoczył plemiona Litwinów w Księstwo, a w 1251 roku został pierwszym królem tego państwa. Jednakże na ten temat, pewne źródła się nie zachowały.
Oba godła są wyjątkowe, nie tylko przez swoją wiekowość, ale i stojące za nimi historie. Pierwszym opisanym tu herbem będzie Pogoń, jako że najstarsza zachowana pieczęć z jej symbolem jest bardziej wiekowa niż zabytek ze Słupami Giedymina. Oczywiście nie znaczy to, że Pogoń na pewno jest starsza.
Pogoń Litewska
Obecny herb Litwy, tak samo zresztą, jak średniowieczny herb, przedstawia jeźdźca uzbrojonego w miecz i tarczę. Rycerza i wierzchowca o srebrnej barwie, umieszcza się na czerwonym polu. W zależności od tego, o jakiej wersji Pogoni Litewskiej mówimy, rycerz miał różne kolory siodła, tarczy, czy też uprzęży. Pierwsze, znane nam pojawienie się Pogoni w źródłach historycznych, datuje się na 1366 rok. Z tego roku pochodzi pieczęć należąca do litewskiego wielkiego księcia Olgierda. Najprawdopodobniej jednak Pogoń jest bardziej wiekowa. Uznaje się ją za jeden z najstarszych, używanych wciąż w Europie herbów.
Pogoń w średniowiecznej symbolice nie jest niczym niezwykłym. Jako koncept herbowy, pojawia się w godłach województw, rodzin szlacheckich, a także pojawia się na Rusi. Pomijając barwy, które w ruskim wydaniu są inne, tam rycerza przedstawia się z włócznią, a nie z mieczem. A to słynne ostrze Pogoni Litewskiej, jest właśnie wyjątkowe.
Dzisiaj, gdy ktoś mówi o rycerstwie lub średniowiecznym stanie szlacheckim, jednym z pierwszych atrybutów przychodzącym na myśl jest miecz. Nie ma w tym nic dziwnego, broni tej używali głównie szlachetnie urodzeni, między innymi przez koszty związane z jej wytworzeniem. Jednakże tego rodzaju ostrza w średniowieczu nie uznawano za symbol władzy. Zamiast tego, atrybutem panujących była włócznia. Wzięło się to z jej symboliki, pochodzącej z Cesarstwa Rzymskiego.
Dlatego też przedstawienie Pogoni z mieczem stało się wyjątkowe na tle heraldyki europejskiej. W końcu herb ten jest symbolem władców, więc wydaje się, iż jego wygląd powinien kłaść nacisk na zaznaczenie pozycji noszącej go osoby. Warto tu też zauważyć, że Pogoń, z dodanym na tarczy złotym krzyżem litewskim na niebieskim polu, wprowadził Władysław Jagiełło, po koronacji na króla Polski. Kolejni użytkownicy herbu i jego odmian, często nadawali twarzy jeźdźca własne oblicze, aby zaznaczyć przynależność godła do swojej osoby i zapewne podbudować własne ego.
Nazwa i legendy
O ile dzisiaj Pogoń pozostaje szeroko znana, to warto wiedzieć, że sygnujące się nią wcześniej persony niekoniecznie ją tak nazywały. Co ciekawe, pierwsze wspomnienie o nazwie litewskiego godła pochodzi dopiero z 1569 roku, kiedy to zostało włączone do herbu Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Samo słowo pogoń, oznacza rycerza pędzącego za pokonanym wrogiem.
Litewski herb posiada swoją legendę. Według Kroniki Bychowca i Latopisu Raczyńskich, dzieł spisanych w XVI wieku, godło, przedstawiające człowieka z mieczem na koniu, przyjął Narymunt Gleb, pierworodny syn Giedymina. Mimo iż powinien on zostać wielkim księciem litewskim, nie mógł rządzić, jako że został ochrzczony w prawosławnym obrządku. Według podania, Narymunt, leżąc bezpotomnie na łożu śmierci, wezwał do siebie swoich najwierniejszych poddanych i rodzinę. Bratu oddał Słupy Giedymina, natomiast dla siebie zachował herb Pogoni, który przekazał po śmierci swojemu najwaleczniejszemu poddanemu.
Oczywiście, zapewne nie ma w tym wiele prawdy. Narymunt nigdy nie został wielkim księciem, nie mógł więc też wyznaczyć następcy. Z częścią braci toczył przegrane konflikty. Do tego, jak wspomniałem wcześniej, najstarszy zachowany wizerunek Pogoni, pochodzi z 1366 roku. Należał on do Olgierda, walczącego wcześniej właśnie przeciwko Narymuntowi. Dodatkowo warto zauważyć, że Kronika Bychowca to mało wiarygodne źródło. Słynie ona ze stronniczości i zastępowania faktów wymysłami.
Pogoń była również herbem Białorusi aż do 1991 roku, gdy została zmieniona na socrealistyczny znak Białoruskiej SSR. Na Litwie wróciła do użytku 20 marca 1989 roku, po upadku ZSRR, które do końca lat 80 zakazywało używania tego historycznego godła.
Słupy Giedymina
Najstarszym zachowanym wizerunkiem Słupów Giedymina, jest pieczęć majestatyczna wielkiego księcia litewskiego Witolda, pochodząca z 1397 roku. Co ciekawe, wtedy nie nazywano ich Słupami Giedymina, a Trzema Słupami, Kolumnami lub też Bramą Słupną. Dopiero w XIX wieku pojawiła się znana nam dziś nazwa, wymyślona przez polskiego historyka, Teodora Narbutta. W swoim dziele użył tego określania, podejrzewając, że to właśnie władający Litwą w latach 1316-1341 Giedymin, jako pierwszy sygnował się tym herbem.
A co oznaczają Słupy Giedymina? Najprawdopodobniej są one wersją tamgi, znaku władzy chańskiej. Z jego pomocą Kunigasi, czyli możnowładcy litewscy, oznaczali swoje konie. To wykorzystanie Słupów pasuje do wspomnianej później przez Długosza tradycji jeźdźców Witolda pod Grunwaldem, którzy na swoich wierzchowcach wymalowali właśnie Słupy Giedymina.
Tak jak Pogoń stała się symbolem Władysława Jagiełły po jego koronacji, tak Słupy Giedymina były używane przez jego stryjecznego brata Witolda, a później przez jego syna Zygmunta i resztę dynastii Kiejstutowiczów. Co ciekawe, wcześniej Słupy często umieszczano na tarczy rycerza w herbie Pogoni.
Dopiero w XVI wieku, gdy Jagiellonowie również zaczęli się sygnować Słupami, stały się one godłem wszystkim potomków Giedymina. Nie zrezygnowano jednak przy tym z Pogoni. Na pogrzebie Zygmunta I Starego, pojawiły się na równych sobie miejscach chorągwie przedstawiające właśnie Pogoń i Słupy.
Dzisiaj Słupy są stosowane przez litewskie instytucje, a w szczególności przez wojsko. Siły zbrojne zresztą bardzo często stosowały ten symbol, nawet po zajęciu Litwy przez ZSRR i zakazaniu historycznego godła przez okupanta. Partyzanci litewscy, nie przejmując się rozkazami najeźdźców, ozdabiali Słupami zarówno swoje mundury, jak i okolice, przez które się przewijali.
Maksymilian Jakubiak
