Pryncypat – wieloznaczne pojęcie historyczne. W starożytnym Imperium Rzymskim pryncypat stanowił formę rządów wprowadzoną przez Oktawiana Augusta. System miał na celu skupienie władzy w rękach cesarza z zachowaniem pozorów istnienia Republiki (dalsze funkcjonowanie instytucji znanych sprzed nastania cesarskiego jednowładztwa). W takim systemie cesarz był pierwszym z obywateli Republiki Rzymskiej (princeps civium Romanorum, stąd: pryncypat) oraz piastował najważniejsze urzędu zapewniające mu kontrolowanie państwa. Rola nie była dziedziczna, ale cesarz mógł wskazywać następcę. Ustrój ów przetrwał do początków III wieku, gdy rozpoczął się czas zamętu zakończonego przez Dioklecjana (wprowadzone przez niego nowe porządki określa się mianem dominatu).
Inne znaczenie terminu pryncypat dotyczy historii średniowiecznej Polski i wiąże się z ustawą sukcesyjną Bolesława Krzywoustego, po którego śmierci w roku 1138 nastało rozbicie dzielnicowe. W myśl postanowień testamentu księcia Bolesława III władzę zwierzchnią nad państwem podzielonym na dzielnice sprawować miał najstarszy z książąt rezydujący, z racji pełnionej funkcji, w Krakowie. Kres obowiązywania pryncypatu w Polsce wiąże się ze śmiercią księcia Leszka Białego.
