W związku z obchodzonym w tym roku rokiem Mikołaja Kopernika związanym z faktem 550. rocznicy jego narodzin CBOS przeprowadził badania dotyczące osoby jednego z najbardziej znanych Polaków w historii. Pytanie tylko czy Kopernik naprawdę był Polakiem? I co w ogóle wówczas znaczyło „bycie Polakiem”?
Wbrew pozorom sprawa nie jest tak prosta jak mogłoby nam się wydawać. Wielki humanista żył bowiem na przełomie XV i XVI wieku. Wówczas znane nam dziś kategorie identyfikacji narodowej nie funkcjonowały.
W średniowiecznych oraz nowożytnych monarchiach etniczne pochodzenie nie odgrywało większej roli. Istotna była przede wszystkim lojalność wobec władcy oraz wyznawana religia. Kluczowym elementem determinującym podległość królowi było miejsce urodzenia i zamieszkania, ale nie język używany w życiu codziennym oraz pochodzenie rodziców.
To właśnie dlatego średniowieczną i nowożytną Polskę tworzyli chociażby ludzie pochodzenia niemieckiego, gdy tymczasem bez jakichkolwiek związków z państwem pozostawali często chociażby ludzie pochodzenia polskiego mówiący na co dzień językiem polskim, ale żyjący na terenach Dolnego Śląska.
I podobnie było z Mikołajem Kopernikiem. Najpewniej, bo o pochodzeniu, ale i osobie jego dziadka od strony ojca wiemy niewiele. Ojciec zaś handlował miedzią i był związany z Krakowem. Od łacińskiej (cuprum) lub niemieckiej (kupfer) nazwy tego metalu powstać mogło także nazwisko rodziny. Postuluje się natomiast, że Kopernikowie wywodzili się ze Śląska, Moraw, Czech lub Łużyc. Inna teoria łączy rodzinę z miejscowością Koperniki w województwie opolskim. Rodzina mogła byś więc pochodzenia niemieckiego i wywodzić się od przodków przybyłych do Polski we wcześniejszych wiekach w trakcie kolonizacji niemieckiej. Pewności jednak nie ma.
Więcej wiemy o rodzinie matki Mikołaja Kopernika. Barbara z domu Watzenrode była bowiem siostrą późniejszego biskupa i opiekuna Mikołaja – Łukasza Watzenrodego. Ród wywodził się z Westfalii na zachodzie Niemiec.
Niemieckie pochodzenie nie odgrywało jednak w ówczesnej Polsce istotnej roli. I dowiódł tego zarówno Łukasz Watzenrode, Mikołaj Kopernik (jeśli uznać, że rzeczywiście miał w pełni niemieckie pochodzenie) oraz wiele innych osób. Istotna była bowiem lojalność wobec króla oraz wiara katolicka. A na tym polu Mikołaj zapisał się naprawdę złotymi zgłoskami. Bronił bowiem Polski przed krzyżakami (a więc zakonem niemieckim, jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla ówczesnej Polski) oraz krytykował poglądy Marcina Lutra.
W tym sensie Mikołaj Kopernik był bezapelacyjnie lojalnym poddanym króla polskiego, a ponadto włączał się w bieżące życie społeczne, więc stanowił część polskiego narodu politycznego na Warmii. O narodzie etnicznym nie było zaś wówczas mowy. Jest to pojęcie powstałe u schyłku epoki nowożytnej, które „karierę” zrobiło w XIX wieku, gdy w wielu częściach Europy kształtowała się nowoczesna świadomość i tożsamość narodowa.
Oznacza to, że choć powiedzenie „wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię, polskie wydało go plemię” nie musi być w pełni poprawne, bo być może Kopernika nie wydało jednak polskie plemię, to bez dwóch zdań był on Polakiem tak, jak mógł nim być w swoich czasach. Nie mógł być zaś Polakiem w rozumieniu współczesnym, bo w epoce jagiellońskiej takiej polskości po prostu nie było – i nie jest to ani wina Kopernika, ani kogokolwiek innego, ani w ogóle wina.
I choć suche dane statystyczne nie informują nas o tym, czy Polacy mają dziś kompletną świadomość na temat tego co oznaczało bycie Polakiem w czasach Kopernika, to dość celnie większość badanych wskazała, że ów wielki humanista przynależał do naszego narodu. Takiej odpowiedzi udzieliło aż 76 procent badanych. 15 procent – i paradoksalnie także jest to odpowiedź poprawna – wskazało, że nie sposób przypisać Kopernikowi narodowość (to słuszna ostrożność, bo faktycznie narodowości w dzisiejszym rozumieniu nie można mu przypisać). Natomiast zaledwie 2 procent badanych uznało go za Niemca. I niski odsetek tego typu odpowiedzi cieszy. Oznacza to bowiem nie tylko, że Polacy mają w tej sprawie poprawnie ukształtowaną świadomość historyczną, ale także, że ci, którzy zdają sobie sprawę z ewentualnego niemieckiego pochodzenia Kopernika, odrzucają XIX-wieczne i nie do końca zgodne z polską tradycją ekskluzywne, nacjonalistyczno-etniczne rozumienie narodu. O wiele bliższe polskiej historii jest natomiast postrzeganie narodu jaki wspólnoty kultury, tradycji, wiary, pojęć politycznych lub wspólnych interesów, a nie ethnosu czy wręcz krwi.
Michał Wałach
