Gdy Palmiro Togliatti przychodził na świat pod koniec XIX wieku we włoskiej Genui nikt nie mógł przewidywać, że w latach 60. XX stulecia jego nazwisko da nazwę miastu w państwie, które wówczas jeszcze nie istniało. Jak to możliwe?
Palmiro Togliatti urodził się w roku 1893 w pobożnej rodzinie mieszczańskiej: jego ojciec pracował w administracji publicznej, zaś matka była nauczycielką. W młodości Palmiro był dobrym uczniem. Po śmierci ojca miał jednak problemy finansowe, a rodzina popadła w biedę. Togliatti studia zdołał ukończyć dzięki stypendium, ale osobisty kontakt z ubóstwem pchnął go w ramiona lewicy.
W chwili wybuchu II wojny światowej był już człowiekiem aktywnym politycznie. Od roku 1914 należał do Włoskiej Partii Socjalistycznej. W tym czasie współpracował m.in. ze słynnym teoretykiem marksizmu Antoniem Gramscim. Inaczej niż większość socjalistów Togliatti zaakceptował udział Włoch w wojnie po stronie ententy. Taką samą postawę przyjął inny włoski socjalista Benito Mussolini.
Skandal związany z poglądami Mussoliniego spowodował jego rozejście się z lewicą i zwrot w stronę nacjonalistyczną. Młodszy od niego o 10 lat Togliatti został natomiast powołany do wojska. U niego zwrot w stronę narodową nie dokonał się i już w roku 1917 podziwiał rosyjską rewolucję. Z tego też powodu po I wojnie światowej działał nie w ruchu socjalistycznym, a komunistycznym. Nie da się jednak nie zauważyć, że w pierwszych miesiącach po zakończeniu globalnego konfliktu Togliatti z pewną dozą przychylności komentował ideologiczne manifesty rodzącego się wówczas ruchu faszystowskiego. Wszystko z powodu silnie eksponowanych wówczas wątków socjalnych.
Nie oznaczało to jednak współpracy i już po przejęci władzy przez Mussoliniego w roku 1922 na komunistów spadły represje związane z ich relacjami z podległą Moskwie Międzynarodówką Komunistyczną. Najpierw rozpoczęły się uliczne starcia faszystów i komunistów, a Togliatti wykazał się dużą dozą naiwności sądząc, że nowa władza zachowa reżim demokratyczny. Jako polityk próbował także łagodzić tworzący się reżim.
Z czasem jednak faszyści umocnili swoją władzę, a współpracownicy Togliattiego zostali aresztowani z powodu udziału w pracach Kominternu w Moskwie. Sam Togliatti nie był uczestnikiem kontrowersyjnego spotkania, wobec czego zachował wolność i został liderem komunistów. Wyjechał jednak z kraju do Francji, a potem do ZSRR. Tam też przyjął sowieckie obywatelstwo rezygnując z włoskiego paszportu.
W ZSRR analizował podstawy sukcesu faszyzmu dostrzegając w nim coś więcej niż przemoc. Togliatti odnotował bowiem również fakt, że faszyzm opierał się także na realnych działaniach zmierzających do poprawy sytuacji najbiedniejszych części społeczeństwa. Przed II wojną światową działał w Kominternie oraz udał się do Hiszpani podczas wojny domowej.
Po wyzwoleniu części Włoch Togliatti powrócił do ojczyzny i zaczął angażować się w nowe życie polityczne. W tym czasie złagodził część programu partii i znalazł się w nowym włoskim rządzie. Jako minister sprawiedliwości w gabinecie najważniejszego włoskiego premiera doby powojennej, Alcide De Gasperiego, ogłosił amnestię obejmującą także faszystów. Pracował również nad tworzoną wówczas konstytucją nowych, republikańskich Włoch kształtujących swój porządek po obaleniu monarchii w referendum.
Latem roku 1948 doszło do zamachu na Togliattiego. Polityk nieomal zginął, a jego stan zdrowia stał się sprawą polityczną. Wielu obawiało się nawet wojny domowej między zwolennikami prawicy i centrum, a silnymi komunistami. Po odzyskaniu przytomności Togliatti próbował łagodzić napięcia. Kolejne problemy miał w roku 1950, gdy brał udział w wypadku samochodowym. Po kilku tygodniach zapadł zaś w śpiączkę i podejrzewano, że został otruty. Wyszedł jednak z tych sytuacji obronną ręką i nadal kierował największą partią komunistyczną w Europie poza Blokiem Wschodnim. Była to także najsilniejsza nierządząca w kraju partia komunistyczna w Europie. W latach 50. komuniści stali się drugą siłą polityczną w Italii.
Za sukcesem formacji pod jego rządami stało m.in. dystansowanie się od dogmatycznego stalinizmu. Zamiast tego wysyłał sygnały, że akceptuje burżuazyjny i demokratyczny charakter państwa i powolną, acz konsekwentną drogę do socjalizmu zamiast rewolucji. Był też bliski koncepcji włoskiej drogi do socjalizmu. Miał jednak szczęście, że tego typu poglądy wyrażał w kraju kapitalistycznym i zachodnim. Własna droga do socjalizmu stała się powodem poważnego konfliktu na linii Stalin-Tito i zagroziła wojną, a tego typu poglądy zaprowadziły lidera PPR Władysława Gomułkę do więzienia, choć nie skończył on najgorzej, gdyż ludzie o takich przekonaniach w innych krajach demokracji ludowej słyszeli wyroki śmierci.
Relacje Togliattiego i towarzyszy sowieckich poprawiły się po odwilży i przejściu władzy przez Chruszczowa. W roku 1956 włoski komunista poparł sowiecką interwencję na Węgrzech, co ciężko uznać za przejaw poglądów demokratycznych. W kraju zaś jego partia ciągle zyskiwała, a na początku lat 60. komuniści zdobyli ponad 25 procent głosów.
W roku 1964 Togliatti wyjechał na wakacje do ZSRR. Urlop spędzał na Jałcie. Tam też, w ojczyźnie światowego komunizmu, zakończył swój żywot umierając z powodu udaru mózgu. Miał 71 lat. Jego zgon nie zakończył jednak historii ani włoskiego komunizmu, komunizmu o cechach niebolszewickich i proeuropejskich (w rozumieniu akceptacji dla integracji), ani samego nazwiska Togliatti. I nie chodzi tutaj o jego potomków.
W związku ze wspieraniem przez Togliattiego budowy współpracującej z włoskim Fiatem fabryki samochodowej w sowieckim mieście Stawropol nad Wołgą, gdzie powstają do dziś znane także i w Polsce Łady, w roku 1964 władze ZSRR zdecydowały się zmienić nazwę miejscowości. Dlatego też od tego momentu aż do dziś owo rosyjskie miasto nosi nazwisko Palmito Togliattiego w wersji dostosowanej do wymowy i rosyjskiego zapisu: Toljatti.
Michał Wałach
