201 lat temu na Wyspie Świętej Heleny zmarł Napoleon Bonaparte – człowiek, który wywarł ogromny wpływ na losy Europy i świata. Cesarz Francuzów do dziś wzbudza kontrowersje i niezmiennie bywa postrzegany jako władca pełen sprzeczności. Dla jednych kojarzy się z burzeniem starego systemu feudalnego oraz tworzeniem się tożsamości narodowej wśród Francuzów i innych ludów europejskich, dla innych – stanowi ucieleśnienie despotii i niepohamowanych dążeń do podporządkowania sobie Starego Kontynentu.
Człowiek nowych czasów
Bonaparte bez wątpienia jest dzieckiem przełomowej epoki – czasów, w których rozpoczął się proces przemiany społeczeństw feudalnych w nowoczesne. W tej rzeczywistości to nie dziedzictwo po bogatych przodkach miało decydować o pozycji społecznej, ale talent i predyspozycje osobowościowe. Napoleon, choć nie dysponował dużym majątkiem i świetnymi koneksjami, dzięki swoim dowódczym zdolnościom już w wieku 26 lat został generałem. Na fali odnoszonych zwycięstw zdobył ogromną popularność wśród Francuzów, co umożliwiło mu objęcie władzy w okresie konsulatu, a po kilku latach koronację na cesarza Francuzów. Odważne decyzje na polach bitew i sukcesy w europejskich kampaniach dawały służącym pod nim żołnierzom poczucie, że ich wódz jest niepokonany. Wierzono, że Napoleon obali ancien regime na kontynencie i wprowadzi nowy porządek oparty na zasadach głoszonych podczas rewolucji francuskiej.
Organizator nowoczesnego państwa
Napoleon był również znakomitym reformatorem i organizatorem państwa. Jego celem było ustabilizowanie sytuacji wewnętrznej we Francji. Ogłosił amnestię i wydał zgodę na powrót emigrantów, którzy opuścili kraj po wybuchu rewolucji. Podczas jego rządów przeprowadzono reformy finansów kraju tworząc Bank Francji i powstrzymując drożyznę artykułów spożywczych. Napoleon wprowadził słynny Kodeks cywilny, w którym zatwierdzono przemiany społeczno-gospodarcze zapoczątkowane przez rewolucje francuską: likwidację systemu feudalnego, nietykalność własności prywatnej, swobodę handlu, wolność wyznania czy śluby cywilne – co dotychczas stanowiło kompetencję Kościoła. Za Napoleona stworzony został również nowy system administracyjny. Uporządkowano także relacje państwa z Kościołem doprowadzając w 1802 roku do zawarcia konkordatu ze Stolicą Apostolską, co w kolejnych latach stało się wzorem dla nowoczesnych państw europejskich (choć trudno tu mówić o negocjacjach i osiągnięciu kompromisu zadowalającego obie stron, Bonaparte po prostu narzucił swoją wizję). W epoce napoleońskiej rozwinął się francuski przemysł i szkolnictwo – wprowadzono powszechną, obowiązkową i nieodpłatną naukę w szkołach podstawowych. Szkoły wyższego szczebla – licea – również miały charakter państwowy. Zmiany znane z Francji były wprowadzane także w państwach sojuszniczych bądź rządzonych przez stronników Napoleona – m.in. w Księstwie Warszawskim.
Tyrania czy władza z nadania narodu?
W 1800 roku w plebiscycie społeczeństwo francuskie wyraziło wolę istnienia konsulatu, a w głosowaniu z 1802 roku zdecydowało, aby powierzyć Bonapartemu dożywotni urząd konsula z prawem do wskazania następcy. Tym sposobem Francja uzyskała niekoronowanego władcę w ramach ustroju republikańskiego. Dyktatura Bonapartego nie była jednak krwawa – opozycjonistów zmuszano zwykle do emigracji, nie stosując wobec nich ciężkiego więzienia czy kary śmierci jak miało to miejsce w czasach jakobińskich. Aparat policyjny działał w imieniu dyktatury. Cenzurowano publikacje i korespondencję. Sądy zachowywały niezależność, jednak sędziowie byli mianowani bezpośrednio przez Napoleona.
Niepohamowane ambicje
Mimo licznych reform i niewątpliwych sukcesów, jeszcze za życia nie szczędzono Napoleonowi krytyki. Bezustanne dążenie do nowych podbojów sprawiło, że cesarz Francuzów rozpętał serię krwawych wojen, w których zginęły setki tysięcy, a nawet miliony żołnierzy. W największych bitwach śmierć poniosła ogromna liczba jego podwładnych: pod Austerlitz – 25 tys. walczących, pod Waterloo – 47 tys., a w „bitwie narodów” pod Lipskiem – aż 130 tys. Budowa Wielkiej Armii wymagała połączenia zarówno talentu dowódczego, jak i politycznego. Wykorzystując iluzję wolności i równości narodów europejskich Napoleon starał się wcielić do służby wojskowej nie tylko Francuzów, ale także m.in. Polaków, Niemców, Włochów, Holendrów czy Duńczyków. Hasła wolności były zresztą jawnie łamane przez Napoleona, choćby poprzez tłumienie powstania na Haiti czy pacyfikację Hiszpanii.
System napoleoński
Kontrowersyjne było również powierzanie przez niego swoim krewnym czy bliskim współpracownikom władzy w poszczególnych państwach: Józef Napoleon został królem Neapolu, Ludwik – Holandii, a Hieronim – niemieckiej Westfalii. Na dawnych ziemiach papieskich utworzono księstwo Benewentu i Pontecorvo, które objęli współpracownicy cesarza – Charles Talleyrand i marszałek Jean-Baptiste Bernadotte. Napoleon chciał mieć pewność, że rządy jego popleczników będą gwarancją sojuszu z cesarstwem, choć bez wątpienia był to krok pozbawiający suwerenności szereg krajów i podporządkowujący je interesom Francji. Należy również pamiętać, że wojny napoleońskie spowodowały ogromne zniszczenia i przyczyniły się do regresu gospodarczego na całym kontynencie.
Napoleon a sprawa polska
Również podejście cesarza do sprawy polskiej wydaje się bardzo niejednoznaczne. Przywrócenie państwowości polskiej w postaci Księstwa Warszawskiego dawało Polakom jedynie namiastkę wolności. Jednak nie należy zapomnieć, że miała ona ogromne znaczenie dla odbudowania po raz pierwszy po rozbiorach polskiej administracji, szkolnictwa – armii oraz życia politycznego i kulturalnego. Mimo to Księstwo stanowiło przede wszystkim bazę wypadową wojsk cesarskich we wschodniej Europie oraz było obszarem, z którego pobierano ogromne podatki utrzymujące napoleońską Wielką Armię.
Po postaci francuskiego cesarza pozostała jednak kultywowana przez pokolenia legenda, która nawet dziś rzutuje na jego postrzeganie. Społeczeństwa dążące w XIX wieku do wyzwolenia się spod władzy wielkich mocarstw, pragnące swobód gospodarczych i obywatelskich, odwoływały się do dziejów wojen napoleońskich, uznając je za wyjątkowy czas, kiedy świat stał się wolny, a dawni tyrani musieli obawiać się o swoją władzę. W polskiej tradycji niepodległościowej, przez wzgląd na łączenie z osobą Napoleona ogromnych społecznych nadziei odzyskanie niepodległości, szacunek dla osoby Napoleona był przejawem patriotyzmu i elementem polskiej tożsamości.
Michał Aściukiewicz
