I wojna światowa przyniosła Europie nowy układ sił. W miejsce dawnych, dynastycznych potęg, pojawiły się nowe państwa oparte w większości na kryteriach narodowościowych oraz ustroju republikańskim. Konflikt z lat 1914-1918 zaowocował także falą rewolucji i niepokojów społecznych. W Imperium Rosyjskim – największym mocarstwie lądowym ówczesnego świata – doprowadziły one do odsunięcia od władzy dynastii Romanowów, a następnie do przejęcia władzy przez bolszewików – frakcji rosyjskich komunistów. Mimo ogromnych trudności gospodarczych, kilkuletniej wojny domowej i interwencji wojsk Ententy, nowy twór, jaki stanowiła Rosja bolszewicka, zdołał obronić swoje istnienie na arenie międzynarodowej. W grudniu 1922 roku komuniści ogłosili utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich, w granicach którego znalazła się większość ziem dawnego Imperium Rosyjskiego.
Geneza
Sytuacja wewnętrzna w Rosji pozostawała napięta od rewolucji lat 1905-1907. Reżim carski zdołał wówczas powstrzymać tendencje odśrodkowe, choć system uległ pewnym zmianom. W 1914 roku Rosja przystąpiła do wojny po stronie państw Ententy. Ogromne straty ludzkie, bieda panująca w kraju oraz społeczne niezadowolenie z każdym rokiem stawały się coraz większe. Jak zauważa Frederic Mitterand, pod koniec 1916 r. panowaniu cara Mikołaja II zagrażały dwa równie zdeterminowane, lecz przeciwstawne środowiska – kręgi arystokratyczne pragnęły odsunąć od władzy monarchę i powierzyć tron małoletniemu Aleksemu, synowi Mikołaja. Równocześnie narastały wpływy lewicy rewolucyjnej – bolszewików, mienszewików i eserowców.
Upadek caratu
Na początku 1917 r. stolicę Imperium Rosyjskiego – Piotrogród – dotknęły strajki robotników domagających się poprawy warunków życia. 23 lutego rozpoczął się strajk w Zakładach Putiłowskich, który dał początek rewolucji lutowej. Część wojska wysłanego do stłumienia manifestacji przyłączyła się do protestujących. Napięta sytuacja doprowadziła to podjęcia kroków przez rosyjski parlament – Dumę Państwową. 26 lutego przewodniczący tego zgromadzenia wezwał Mikołaja II do powrotu z frontu. Monarcha początkowo zwlekał, jednak ostatecznie zdecydował się przyjąć propozycję. W tym czasie rozszerzyły się jednak nastroje rewolucyjne, a strajk kolejarzy ostatecznie uniemożliwił carowi dotarcie do stolicy. Równocześnie politycy Dumy wybrali spośród siebie Komitet Wykonawczy, który miał być odpowiednikiem rządu. W zaistniałej sytuacji 2 marca 1917 r. car abdykował przekazując koronę swemu bratu – Michałowi Aleksandrowiczowi. Ten jednak mając świadomość sytuacji w państwie następnego dnia zrzekł się władzy.
Okres „dwuwładzy”
Pozbawienie władzy Romanowów oznaczało kres monarchii w Rosji. Równocześnie ukształtowały się dwa ośrodki władzy – w stolicy ukonstytuowała się Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, zaś z przekształcenia Komitetu Wykonawczego powstał Rząd Tymczasowy na czele z księciem Gieorgijem Lwowem. Należy jednak pamiętać, że w tym okresie na rozległych terenach Rosji nie obowiązywała władza żadnego z wymienionych ośrodków. Powstawały za to lokalne struktury tworzone często przez mniejszości narodowe, które wykazywały dążenia państwotwórcze. Rozkład dotknął także armię carską, w szeregach której wybuchały liczne bunty. Zrewoltowane wojsko nie było w stanie zatrzymać ofensywy państw centralnych, które zajęły obszar od Morza Czarnego do Zatoki Botnickiej.
Rząd Tymczasowy w trudnym położeniu
W tej sytuacji wielu Rosjan liczyło na wycofanie się kraju z wojny, jednak Rząd Tymczasowy pragnął wypełnić zobowiązania sojusznicze względem Ententy i zapowiedział kontynuowanie walki z państwami centralnymi – Niemcami i Austro-Węgrami. Sztab generalny w Berlinie chciał z kolei wycofania Rosji z wojny, co pozwoliłoby mu na przerzucenie oddziałów na front zachodni. Niemcy zdecydowali się wykorzystać w tym celu Włodzimierza Lenina – przywódcę bolszewików, który przebywał w tym czasie na emigracji w Szwajcarii. Dzięki niemieckiej pomocy Lenin i jego współpracownicy w 1917 r. przybyli do Piotrogrodu. W kwietniu ogłosili oni program polityczny – tzw. tezy kwietniowe, w których znalazły się żądania wycofania kraju z wojny oraz przeprowadzenia reform społeczno-gospodarczych, nacjonalizacji przemysłu i podziału ziemi dla chłopów. Program ten szybko zdobył dużą popularność, odpowiadał bowiem dążeniom większej części społeczeństwa.
Bolszewicki przewrót
W drugiej połowie 1917 r. miał miejsce tzw. pucz Korniłowa będący nieudaną próbą przejęcia władzy przez kręgi wojskowe. Zamach stanu nie powiódł się, jednak wzmocnił bolszewików, bowiem ich przeciwnicy z Rządu Tymczasowego i armii zwalczali się, a nie współdziałali. Dodatkowo bunt części armii spowodował osłabienie gabinetu na czele którego stał Aleksander Kiereński. Wymienione wyżej czynniki wraz z konsolidacją szeregów bolszewików zdecydowały o podjęciu przez nich próby objęcia władzy w drodze zbrojnego zamachu. Stało się to w nocy z 6 na 7 listopada 1917 r. (wówczas w Rosji obowiązywał kalendarz juliański, zgodnie z którym przewrót nastąpił w noc z 24 na 25 października, stąd nazwa „rewolucja październikowa”). Bolszewicy opanowali siedzibę Rządu Tymczasowego – Pałac Zimowy – i aresztowali ministrów. Jednak sam Kiereński zdołał uciec w przebraniu.
Początki nowej władzy
Następnego dnia – 7 listopada 1917 r. – powstała Rada Komisarzy Ludowych, na czele której stanął Lenin. Ogłoszono wówczas dwa niezwykle istotne dokumenty: dekret o pokoju i dekret o ziemi, a zawarte w nich obietnice wycofania kraju z wojny oraz nacjonalizacji majątków rolnych miały służyć przede wszystkim zapewnieniu władzy społecznego oparcia. Bolszewicy w pierwszych miesiącach po zdobyciu władzy musieli się skupić na opanowaniu sytuacji wewnętrznej, bowiem przeciw ich władzy bardzo szybko wystąpiły różnorodne kręgi – od dawnych carskich generałów po anarchistów i lewicowych mienszewików oraz eserowców. Trudna sytuacja wewnętrzna zmusiła rząd bolszewicki do jak najszybszego wycofania kraju z wojny. Nastąpiło to 3 marca 1918 roku, gdy w Brześciu Litewskim podpisano traktat pokojowy z państwami centralnymi. Na mocy jego postanowień bolszewicy zrzekli się ziem Królestwa Kongresowego, Litwy, Białorusi i Ukrainy.
Komuniści za samostanowieniem narodów?
Układy te miały jednak dla Lenina i jego współpracowników charakter tymczasowy, bowiem ich celem – po opanowaniu sytuacji wewnętrznej – było wzniecenie światowej rewolucji. W 1918 r. bolszewicy byli jeszcze słabi, a pod ich kontrolą znajdowały się jedynie ziemie centralnej i zachodniej Rosji. W początkowym okresie rosyjscy komuniści skutecznie rozegrali sprawę mniejszości narodowych. W przeciwieństwie bowiem do swych przeciwników uznali prawo narodów do samostanowienia. Kolejnym propagandowym posunięciem było też cofnięcie traktatów rozbiorowych z XVIII wieku.
Koniec rosyjskiej demokracji
W styczniu 1918 r. miały się odbyć wybory do zgromadzenia parlamentarnego – Konstytuanty. Jednak bolszewicy, którzy nie cieszyli się największym poparciem społecznym, słusznie mogli przypuszczać, iż nie uda im się odnieść zwycięstwa we wspomnianej elekcji. Podczas pierwszego i zarazem jedynego posiedzenia Konstytuanty 18 stycznia 1918 r. posłowie odrzucili wniosek bolszewików, by zgromadzenie przekazało władzę Radzie Komisarzy Ludowych. W tej sytuacji, ponownie zdecydowano się na rozwiązanie siłowe – następnego dnia milicja bolszewików aresztowała posłów, zaś Lenin stwierdził, że izba została ,,opanowana przez kontrrewolucję”. Rada Komisarzy Ludowych przejęła wówczas całą władzę. Jak wcześniej wspomniano, władza bolszewików obejmowała wówczas jedynie obszary centralnej i zachodniej Rosji. W pozostałych częściach dawnego carskiego imperium powstawały alternatywne ośrodki władzy. Były one tworzone zarówno przez polityków rozwiązanej Konstytuanty, jak i przez wojskowych, którzy zamierzali obalić władzę bolszewików.
Fakt warty odnotowania stanowi stosunek państw zachodnich skupionych w Entencie do bolszewików. Rządy tych krajów nie uznały nowej, komunistycznej władzy. W celu obrony swych interesów Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone i Japonia wysłały do Rosji ekspedycje wojskowe. Siły te nie były jednak liczne, a ich głównym zadaniem było kontrolowanie kluczowych portów i szlaków morskich.
Wojna domowa
Od początku 1918 r. w Rosji trwały walki, które z czasem uległy nasileniu. W drugiej połowie tego roku, na rozległych terenach Rosji, starły się ze sobą oddziały bolszewików nazywanych „czerwonymi’” oraz wojska sił antykomunistycznych określane zbiorowo mianem „białych”. Pierwszym zbrojnym wystąpieniem przeciw władzy Rady Komisarzy Ludowych było powstanie atamana Piotra Krasnowa, który próbował nieskutecznie zdobyć stolicę. W ruchu skierowanym przeciw władzy bolszewików największą rolę odgrywali dawni carscy generałowie, którzy zachowali stosunkowo liczne siły. Operowały one nad Bałtykiem, gdzie dowódcą był gen. Nikołaj Judenicz, a armiami na wschodzie dowodził admirał Aleksandr Kołczak. Silne zgrupowania wojsk „białych” istniały także na południu, gdzie znaczącą rolę odgrywali generałowie: Anton Denikin, Ławr Korniłow i Piotr Wrangel. Do walki z siłami kontrrewolucyjnymi bolszewicy powołali w styczniu 1918 r. Robotniczo-Chłopską Armię Czerwoną.
Klęska „białych”
Największe nasilenie walk nastąpiło w roku 1919 r., kiedy armie „białych” zaatakowały na wielu frontach. Bolszewicy byli wówczas bliscy klęski bowiem prowadzili jeszcze wojnę z nowo powstałym państwem polskim. Prof. Wiesław Wysocki zwraca uwagę, iż nieustępliwa postawa „białych” generałów w stosunku do Polski (nie zgadzali się na istnienie niepodległego kraju) przyczyniła się do ich klęski w Rosji. Bowiem jesienią 1919 r. Wojsko Polskie zatrzymało ofensywę, która w połączeniu z działaniami białogwardzistów mogła doprowadzić do zadania klęski bolszewikom. Pod koniec 1919 r. Armia Czerwona pokonała białych w różnych częściach kraju, choć np. na Krymie stawiali oni opór aż do końca 1920 r. Prof. Swain Geoffrey twierdzi z kolei, że do ich klęski przyczyniła się w głównej mierze polityka Ententy, która nie udzieliła im dostatecznego wsparcia. Natomiast prof. Norman Davies stoi na stanowisku, iż ich niepowodzenie było przede wszystkim spowodowane nieustępliwą polityką wobec niepodległych państw narodowych oraz stosunkiem do spraw wewnętrznych – „biali” bowiem sprzeciwiali się podziałowi ziemi między chłopów, co zniechęciło do nich część ludności.
Marsz na zachód
Po opanowaniu sytuacji wewnętrznej kierownictwo bolszewickie zdecydowało się na wprowadzenie w życie idei rewolucji światowej. W tym okresie wpływy komunistyczne w Europie były bardzo silne. W pierwszych latach po I wojnie światowej wybuchło kilka zrywów, których celem było wywołanie rewolucji na wzór rosyjski. Przykładowo w 1919 r. na Węgrzech utworzono Republikę Rad, a w Niemczech w latach 1918-1919 miały miejsce dwa powstania inspirowane przez komunistów. Lenin i kierownictwo bolszewickie zdecydowało się na ekspansję na zachód celem wsparcia ruchów rewolucyjnych w krajach europejskich. Główną przeszkodą w realizacji tego celu było państwo polskie. W 1920 r. w decydującą fazę weszła wojna bolszewików z Polską. Ofensywa Armii Czerwonej w lipcu i sierpniu doprowadziła do osiągnięcia linii Wisły, jednak kontrofensywa Wojska Polskiego znad Wieprza spowodowała gwałtowny odwrót „czerwonych”. We wrześniu miała miejsce bitwa nadniemeńska, która zadała bolszewikom kolejną klęskę. Zmusiło to ich do poszukiwania dróg do zawarcia pokoju. W trakcie rokowań prowadzonych w stolicy Łotwy – Rydze – bolszewikom udało się, mimo poniesionej klęski, zawrzeć układ na korzystnych warunkach. Lenin jednak nigdy nie pogodził się z klęską, a wkrótce po zawarciu pokoju w Rydze zapowiedział, iż układ ma dla niego tymczasowy charakter, a Rosja bolszewicka nigdy nie zrezygnuje z planów wzniecenia światowej rewolucji.
Michał Aściukiewicz
