12 grudnia 1970 roku rządzący Polską komuniści zdecydowali się na wprowadzenie znaczącej podwyżki cen, którą uzasadniali trudną sytuacją ekonomiczną państwa. Decyzja ta spowodowała wybuch robotniczych protestów na Wybrzeżu, w wyniku których doszło do rozlewu krwi – zginęło 45 osób a 1165 odniosło rany. Jednocześnie niepokoje społeczne ulegały dalszej eskalacji. Kierownictwo Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej uznało za konieczne odsunięcie od steru rządów dotychczasowego I sekretarza – Władysława Gomułki, na którym ciążyła odpowiedzialność za brutalną pacyfikację społeczeństwa. 20 grudnia 1970 r. jego następcą został Edward Gierek, kierujący wcześniej Komitetem Wojewódzkim PZPR w Katowicach.
Nowa dekada – nowe wyzwania
Nowa ekipa miała przed sobą dwa główne zadania. Po pierwsze uspokojenie sytuacji wewnętrznej w kraju oraz doprowadzenie do wygaszenia protestów. Po drugie I sekretarz i jego zwolennicy musieli ugruntować swoją pozycję w partii. Z pierwszym wyzwaniem poradzono sobie w sposób odbiegający od dotychczasowych metod stosowanych przez komunistów. Kierownictwo zrezygnowało bowiem z użycia siły, a sam Gierek udał się do strajkujących robotników. 24 stycznia 1971 r. przekonując do zakończenia strajku szczecińskich stoczniowców wypowiedział słynne: „To jak, pomożecie?”, czym udało mu się uzyskać wznowienie pracy. Manewr będący tak naprawdę ustawką Służby Bezpieczeństwa był kilkakrotnie ponawiany, jednak nie zawsze przynosił takie same efekty. W lutym 1971 roku protest obejmował znaczną ilość zakładów w kraju, w następstwie czego władza zdecydowała o wycofaniu grudniowej podwyżki oraz zwiększeniu płac. Tym samym udało się uspokoić napiętą sytuację w państwie. Decyzja o podjęciu rozmów ze strajkującymi oraz pójście na ustępstwa, choć przyniosło Gierkowi pozytywne wyniki, było jednak bardzo ryzykowne.
„Nowa jakość” w partii
W PZPR istniała wówczas znacząca grupa przeciwników I sekretarza, wśród których na pierwszym miejscu należy wymienić Mieczysława Moczara oraz zwolenników Gomułki. Gierek jednak dość szybko odsunął Moczara od wpływów w ministerstwie spraw wewnętrznych, zaś z Biura Politycznego usunięto działaczy powiązanych z Gomułką. Jak zauważa prof. Wojciech Roszkowski, ugruntowaniu pozycji w partii służyła również reforma administracyjna z 1975 roku, która likwidowała powiaty wprowadzając w ich miejsce 49 województw. Pozwoliło to na obsadzenie większej liczby stanowisk, a jednocześnie odsunęło od wpływów dawnych sekretarzy komitetów wojewódzkich. Na tle swojego poprzednika Gierek wprowadził wiele udogodnień dla przedstawicieli nomenklatury partyjno-państwowej, co trwale zaskarbiło mu jej przychylność. W czasie rządów Gierka zmianie uległa też linia oficjalnej propagandy. Zrezygnowano z podnoszenia kwestii czysto ideologicznych oraz tzw. internacjonalizmu proletariackiego, który zastąpiła wiara w potęgę gospodarczą kraju oraz promowanie haseł narodowych – np. „Polak potrafi”. Mówiono też o „jedności ideowo-politycznej narodu polskiego”.
Gospodarka na kredyt
W procesie przemian gospodarczych lat 70. pierwszorzędną rolę odegrała polityka gospodarcza prowadzona przez Gierka i jego ekipę. Kierownictwo dobrze wykorzystało détente, czyli odprężenie w stosunkach międzynarodowych, w celu uzyskania pożyczek od państw Zachodu. Posłużyły one do przeprowadzenia licznych inwestycji w latach 70. Wśród najważniejszych z nich należy wymienić budowę Huty Katowice, powstanie rafinerii w Gdańsku czy rozbudowę przemysłu motoryzacyjnego (m.in. powstanie Fabryki Samochodów Małolitrażowych w Tychach i Bielsku-Białej). Liczne były również inwestycje w sektorze komunikacyjnym – powstanie Dworca Centralnego w Warszawie, Centralnej Magistrali Kolejowej czy „gierkówki”, a więc drogi ze Śląska do stolicy. W latach 1971-1975 stałym zjawiskiem był wzrost gospodarczy na poziomie 10%, co przekładało się na dochody realne ludności. O poprawie warunków życia może świadczyć upowszechnienie samochodów czy urządzeń domowych jak telewizory, pralki oraz odkurzacze. Rozwinęło się również budownictwo mieszkaniowe, a faktem godnym odnotowania jest niepobity do dziś roczny rekord lokali oddanych do zamieszkania z 1978 r. Mimo tych sukcesów rozwój gospodarczy nie miał trwałych podstaw, gdyż opierał się na zagranicznych pożyczkach, które należało spłacać. Dodatkowo przy realizacji wielkich inwestycji popełniono poważne błędy. Przykładowo kupowano licencje nie mając gotowych fabryk do podjęcia produkcji, skutkiem czego wiele z nich stawało się nieopłacalnych. W czasach Gierka pogłębiły się złe wzorce poprzednich rządów, w tym korupcja oraz marnotrawstwo pracy i zasobów. Wszystkie te czynniki spowodowały, iż korzystna sytuacja załamała się w połowie dekady, a próby wyjścia z zapaści poprzez wprowadzanie podwyżek nie tylko nie przyniosły poprawy, ale stały się również katalizatorem zmian społecznych i politycznych.
Sprzeciw wobec władzy
Na początku lat 70., po opanowaniu masowych protestów, praktycznie zanikła wszelka działalność opozycyjna. Wynikało to w dużej mierze z korzystnej koniunktury gospodarczej, która zaczęła stopniowo wygasać od 1975 r. W tym roku miało też miejsce ważne wydarzenie – 1 sierpnia podpisano bowiem Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, a gwarantowanie w nim przestrzeganie praw człowieka dało podstawy późniejszym działaniom opozycyjnym. Pierwsze oznaki odrodzenia zaangażowania antyrządowego prof. Łukasz Kamiński wiąże z wprowadzeniem w lutym 1976 r. poprawek do konstytucji PRL zawierających fragmenty o „przewodniej roli PZPR” oraz o „przyjaźni i współpracy polsko-radzieckiej”. Sprzeciw wobec tych działań przejawił się w napisaniu listów otwartych do władz, m.in. Listu 59 i Listu 101.
Czerwiec ’76
W roku 1976 r. miało miejsce jeszcze jedno wydarzenie, które przyspieszyło proces tworzenia zorganizowanej opozycji przeciw władzy – w czerwcu 1976 r. kierownictwo partyjne zdecydowało bowiem o wprowadzeniu znaczącej podwyżki cen artykułów spożywczych. Prof. Jerzy Eisler wskazuje, iż owa podwyżka była przede wszystkim źle skonstruowana, ponieważ zakładała rekompensaty proporcjonalne do dochodów, co w praktyce najbardziej uderzało w najuboższych. Dodatkowo warto podnieść fakt, iż nawet władze sowieckie odradzały polskim towarzyszom wprowadzenie podwyżki, namawiając do wprowadzenia w niej zmian. Pomimo tego nowe zmiany weszły w życie, co spowodowało gwałtowną reakcję społeczeństwa – 25 czerwca 1976 r. w Radomiu, Ursusie i Płocku doszło do wystąpień robotników. W przeciwieństwie do poprzednich strajków siły porządkowe nie użyły broni palnej. Dzięki temu udało się uniknąć ofiar (w Radomiu 2 osoby zginęły w wyniku nieszczęśliwego wypadku). Pomimo tego milicja brutalnie atakowała demonstrantów przy użyciu pałek, armatek wodnych i gazu, a także stosowała przemoc wobec aresztowanych, czego przykład stanowią osławione „ścieżki zdrowia”. Robotników biorących udział w strajkach często wyrzucano z pracy z tzw. „wilczym biletem”, który uniemożliwiał znalezienie zatrudnienia w innym miejscu.
Początki jawnej opozycji
Choć władze szybko odwołały wprowadzoną podwyżkę cen, represje organów państwowych oraz przemoc instytucjonalna wpłynęły na aktywizację środowisk opozycyjnych, które już 23 września 1976 r. utworzyły Komitet Obrony Robotników. W działalność komitetu polegającą na dostarczaniu pomocy represjonowanym, obronie przed sądami czy organizacji zbiórek na ich rzecz zaangażowało się wielu ludzi znanych z wcześniejszej działalności opozycyjnej. Wśród nich można wymienić Jana Józefa Lipskiego, Stanisława Barańczaka, Antoniego Macierewicza, Jacka Kuronia, Adama Michnika czy profesora Edwarda Lipińskiego. Swoim nazwiskiem działalność komitetu firmowali też m.in. pisarz Jerzy Andrzejewski, aktorka Halina Mikołajska czy kapelan Armii Krajowej ks. Jan Zieja. W ramach działalności KOR-u doszło do połączenia dwóch odrębnych grup stanowiących opozycję – rewizjonistów reprezentujących tzw. lewicę laicką oraz katolickich intelektualistów. W 1977 r. powstały także nowe organizacje opozycyjne, jak założony przez Andrzeja Czumę i Leszka Moczulskiego Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela czy stworzony po zabójstwie studenta Stanisława Pyjasa – Studencki Komitet Solidarności. Na Śląsku Kazimierz Świtoń utworzył w 1978 r. Wolne Związki Zawodowe, które z czasem rozszerzyły swą działalność na inne obszary kraju, przede wszystkim na Wybrzeże, gdzie w ich tworzenie zaangażowali się m.in. Andrzej Gwiazda, Krzysztof Wyszkowski, Antoni Sokołowski, Lech Wałęsa oraz Anna Walentynowicz. Wzmożoną aktywność przejawiała też opozycja w obszarze nauki oraz kultury, czego przykład może stanowić powołanie Niezależnej Oficyny Wydawniczej „Nowa” czy zorganizowanie Towarzystwa Kursów Naukowych prowadzącego wykłady w prywatnych mieszkaniach.
Lipcowe podwyżki – kropla, która przelała czarę goryczy
W drugiej połowie lat 70. pogorszeniu uległa sytuacja gospodarcza. W sklepach często brakowało podstawowych towarów, a podejmowane próby przezwyciężenia kryzysu np. poprzez wprowadzenie kartek żywnościowych nie dawały oczekiwanych rezultatów. W konsekwencji w 1980 r. kierownictwo partyjne zdecydowało się na ponowną próbę wprowadzenia podwyżek cen żywności, ograniczając ją tym razem do artykułów w stołówkach oraz bufetach zakładowych oraz sklepach komercyjnych. Zmiana, która weszła w życie 1 lipca, zapoczątkowała największą w historii PRL falę strajków. Już na początku lipca 1980 r. strajki objęły 177 zakładów na Lubelszczyźnie, w sierpniu zaś zastrajkowali pracownicy komunikacji miejskiej w Warszawie, co całkowicie sparaliżowało stolicę.
Strajk stoczniowców
Decydujący wpływ na wydarzenia miało jednak podjęcie strajku przez pracowników Stoczni Gdańskiej im. Lenina 14 sierpnia 1980 r. Początkowo powodem strajku było wyrzucenie z pracy działaczki WZZ Anny Walentynowicz. Strajkujący szybko osiągnęli od dyrekcji korzystne porozumienie w kwestii podwyżek, jednak ostatecznie strajk nie zakończył się gdyż stoczniowców, na czele których stał Lech Wałęsa, przekonano o konieczności protestu solidarnościowego w obronie postulatów mniejszych zakładów. W Gdańsku powstał wówczas Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który wysunął 21 postulatów. W ich obrębie znalazło się m.in. żądanie utworzenia niezależnych od władz związków zawodowych, podwyższenie płac czy obniżenie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn. Wkrótce protesty rozszerzyły się na inne miasta, a rozwiązanie sytuacji stało się koniecznością dla rządzących komunistów. Rozwój sytuacji zaskoczył kierownictwo partyjne, w tym samego Gierka. Obawa przed konsekwencjami rozwiązania siłowego sprawiła, iż komuniści zdecydowali się zawrzeć porozumienia z załogami strajkujących zakładów, co nastąpiło 30 sierpnia w Szczecinie, 31 sierpnia w Gdańsku, a 3 września – w Jastrzębiu Zdroju na Śląsku. Porozumienia, które przeszły do historii pod nazwą sierpniowych, oznaczały akceptację przez władze powstania niezależnych związków zawodowych, co stało się faktem 17 września 1980 r., kiedy zarejestrowano Niezależny Samorządny Związek Zawodowy ,,Solidarność”. Bezspornie jego rola w dalszych zmianach politycznych oraz społecznych w Polsce była ogromna. Przede wszystkim jednak oznaczała pewien przełom w działalności opozycji. W latach 70. w działalność opozycyjną było zaangażowanych kilkanaście tysięcy osób, zaś do NSZZ ,,Solidarność” w krótkim czasie przystąpiło blisko 10 mln ludzi. Wiązało się to również z kryzysem w PZPR, na czele której – po odwołaniu Gierka – stanął Stanisław Kania.
Lata 1970-1980 to jedyna dekada w historii PRL, która bywa różnie oceniana. Na tle czasów stalinowskich i lat rządów Gomułki, a także późniejszych lat 80. zapewniła bowiem społeczeństwu chwilowy dobrobyt. Rozwój gospodarczy oparty był jednak na zagranicznych pożyczkach, a system gospodarki nakazowo-rozdzielczej okazał się niewydolny, przez co dodatkowo pogłębiał kryzys. Trudności gospodarcze w drugiej połowie lat 70. stały się czynnikiem przyspieszającym przemiany społeczne oraz polityczne. Doprowadziły one do aktywizacji społeczeństwa na nieznaną do tej pory skalę. Jej konsekwencją były ustępstwa władz z 1980 r., które stworzyły podstawy do dalszej walki o demokratyzację.
Michał Aściukiewicz
