1 września 1939 roku Polska została zaatakowana przez III Rzeszę. Wojsko Polskie w obliczu przewagi wroga i braku pomocy ze strony sojuszników – Wielkiej Brytanii i Francji – uległo w walce. 17 września 1939 roku granicę wschodnią broniącej się jeszcze Polski przekroczyła Armia Czerwona realizując postanowienia paktu Ribbentrop-Mołotow. W październiku 1939 roku obszar całego kraju został podzielony pomiędzy dwóch okupantów – niemieckiego i sowieckiego. Nie oznaczało to jednak końca walki Polaków o niepodległość. Jeszcze we wrześniu 1939 roku powstały struktury, które dały początek Polskiemu Państwu Podziemnemu – niemającemu odpowiednika w całej okupowanej Europie. Polskie podziemie prowadziło nie tylko działalność zbrojną i dywersyjną, ale również dysponowało aparatem sądowym i administracyjnym, obejmującym niemal każdą dziedzinę ludzkiego życia.
Konspiracja zbrojna
Już 27 września 1939 roku, a więc jeszcze przed kapitulacją oblężonej stolicy, powstała pierwsza konspiracyjna organizacja o charakterze polityczno-wojskowym – Służba Zwycięstwu Polski. Powstała ona z inicjatywy naczelnego wodza marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza, który jej dowództwo powierzył generałowi Michałowi Tokarzewskiemu-Karaszewiczowi. Celem SZP miało być zorganizowanie w kraju armii podziemnej, która mogłaby w sprzyjających warunkach wywołać powstanie i wspomóc w ten sposób działania sojuszników – Wielkiej Brytanii i Francji. Nim jednak SZP dostatecznie się rozwinęła, za granicą doszło do rozstrzygnięć, które wkrótce wpłynęły na jej przekształcenie. 30 września 1939 roku ukonstytuowały się polskie władze na uchodźctwie. 13 listopada 1939 roku SZP przekształcono w Związek Walki Zbrojnej. Na czele tej organizacji polityczno-wojskowej stanął przebywający na emigracji gen. Kazimierz Sosnkowski. W kraju zaś dowództwo na obszarze okupacji niemieckiej objął płk Stefan Rowecki ps. Grot, a na terenie zajmowanym przez ZSRR – gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz. Szybko przystąpiono do organizowania struktur konspiracyjnych na terenie okupowanej Polski.
Proces scaleniowy i powstanie AK
W początkowym okresie okupacji walkę zbrojną prowadziły często małe, niepodporządkowane żadnemu ośrodkowi centralnemu grupy. Na ich czele stali zwykle oficerowie, którzy nie poddali się po przegranej kampanii wrześniowej. Warto również podkreślić, że istniejące przed wojną partie polityczne zmobilizowały swoich członków i utworzyły własne oddziały zbrojne. Polska Partia Socjalistyczna działająca od 16 października 1939 roku pod nazwą Wolność-Równość-Niepodległość utworzyła oddziały Gwardii Ludowej WRN. Wkrótce również Stronnictwo Narodowe powołało do życia Narodową Organizację Wojskową, a Stronnictwo Ludowe od 1940 roku rozpoczęło formowanie Batalionów Chłopskich. Własne organizacje zbrojne powołali również członkowie Obozu Narodowo-Radykalnego tworząc Związek Jaszczurczy i Uderzeniowe Bataliony Kadrowe, które w 1942 roku przekształciły się w Narodowe Siły Zbrojne. Duże rozdrobnienie struktur podziemia wpływało niekorzystnie na jego działalność, dlatego polskie władze emigracyjne starały się zjednoczyć całą konspirację w kraju. Z tego też wynikały działania kierownictwa ZWZ zmierzające do włączenia w jego skład pozostałych organizacji podziemia. Mimo pewnych oporów przyniosły one pozytywne efekty. Już w 1940 roku Narodowa Organizacja Zbrojna podporządkowała się ZWZ. 14 lutego 1942 roku ZWZ przekształcił się w Armię Krajową stanowiącą do końca swojego istnienia największą zbrojną organizację podziemia. W 1943 roku AK podporządkowały się Bataliony Chłopskie, a w 1944 roku – większość oddziałów NSZ.
Reprezentacja polityczna w konspiracji
Oprócz działań mających na celu scalenie całego zbrojnego podziemia prowadzono – często równolegle – starania mające na celu zjednoczenie konspiracji cywilnej w ramach instytucji Polskiego Państwa Podziemnego. Już 26 lutego 1940 roku powstał Polityczny Komitet Porozumiewawczy utworzony przez działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Pracy i Stronnictwa Demokratycznego, do których dołączyli następnie reprezentanci Stronnictwa Narodowego. Znaczenie powstania PKP było duże, bowiem główne siły polityczne kraju utworzyły – mimo dzielących je różnic – wspólną platformę porozumienia, rodzaj podziemnego parlamentu pozbawionego jednak funkcji ustawodawczych. W 1943 roku PKP przekształcił się w Krajową Reprezentację Polityczną, która z kolei w styczniu 1944 roku dała początek Radzie Jedności Narodowej. Pomimo licznych różnic do końca wojny udało się zachować wspólny front stronnictw demokratycznych popierających walkę o niepodległą Polskę i uznających zwierzchnictwo rządu na uchodźctwie.
Administracja i sądy w podziemiu
Początek cywilnym strukturom Polskiego Państwa Podziemnego dało utworzenie w grudniu 1940 roku Delegatury Rządu RP na Kraj. Pierwszym delegatem został reprezentujący Stronnictwo Pracy Cyryl Ratajski. W ramach Delegatury powołano liczne departamenty będące odpowiednikami ministerstw rządu na uchodźctwie. Dzięki temu działalność konspiracyjna została rozszerzona na szereg dziedzin życia społecznego. Za przykład może posłużyć działalność Departamentu Informacji zajmującego się wydawaniem podziemnych broszur i czasopism, które umożliwiały wpływanie na społeczeństwo i przeciwdziałały propagandzie szerzonej przez okupanta. Departament Oświaty i Nauki wraz z istniejącą od października 1939 roku Tajną Organizacją Nauczycielską organizował tajne komplety, w których w ciągu wojny uczestniczyło kilkaset tysięcy młodych ludzi. Szczególnie istotna była również działalność Kierownictwa Walki Cywilnej, które zajmowało się ustalaniem reguł postępowania społeczeństwa wobec okupantów oraz karała ludzi łamiących te zasady. Należy również zaznaczyć, że w podziemiu istniała sieć sądów cywilnych oraz tzw. Wojskowych Sądów Specjalnych orzekających w przypadku zdrady.
Znaczenie konspiracji
Działalność Polskiego Państwa Podziemnego obejmowała szereg rozbudowanych instytucji, które oddziaływały na życie i postawy społeczeństwa pod okupacją. W konspiracji istniały struktury władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, co nie ma odpowiednika w żadnym innym państwie podczas II wojny światowej. Mimo poświęcenia wielu Polaków prowadzących przez ponad 5 lat walkę o niepodległą Polskę z okupantem niemieckim i sowieckim, powojenna Polska nie była tą, którą mieli przed oczami ginący żołnierze Polskiego Państwa Podziemnego. Należy jednak bez cienia wątpliwości podkreślić, że wysiłek – jakim było stworzenie i funkcjonowanie państwa podziemnego, a w jego ramach rozbudowanych struktur i instytucji – nie okazał się daremny. Konspiracja była szkołą odwagi i patriotyzmu dla całego społeczeństwa polskiego, wpłynęła na postawę pokolenia powojennego i utrwaliła w nim dążenie do pełnej niepodległości i wolności.
Michał Aściukiewicz
