Średniowiecze wielu kojarzy się z ciemnotą i zacofaniem. Nic bardziej mylnego. Poniżej prezentujemy wybrane przykłady wkładu ludzi wieków średnich w rozwój cywilizacji. W niektórych przypadkach korzystamy z ich dorobku po dziś dzień.
Przyspieszenie produkcji przemysłowej
Jak zauważył Rondo Cameron w książce „Historia gospodarcza świata od paleolitu do czasów najnowszych” „zwrot wzrost gospodarczy w średniowieczu wydawałby się pełen sprzeczności. […] Tymczasem w rzeczywistości w średniowiecznej Europie nastąpił rozkwit twórczej działalności w zakresie techniki oraz dynamiki gospodarczej, który wyraźnie kontrastował z rutyną cechującą antyczny świat śródziemnomorski. Ponadto instytucje charakterystyczne dla tej epoki stworzyły ramy dla działalności gospodarczej służące aż do czasów najnowszych”.
Część z tych wynalazków dotyczyła poprawy wydajności produkcji. Na przykład nie kto inny jak średniowieczni angielscy mnisi wynaleźli piec do wytapiania rud żelaza. Mało więc brakowało, a to od nich rozpoczęłoby się uprzemysłowienie i związana z nim gwałtowna poprawa jakości życia. Do tego też mogłoby dojść, gdyby nie działania króla Henryka VIII, który skonfiskował dobra mnichów i ustanowił „Kościół państwowy”.
Zwiększenie wydajności rolnictwa
Średniowiecze oznaczało także znaczący wzrost wydajności rolnictwa. Kluczowa w tej materii okazała się trójpolówka. Ta genialna w swej prostocie innowacja polegała na odejściu od podziału pola na dwie części (z których jedna leżała bezczynnie przez cały rok). Teraz pole dzielono na trzy części a odłogiem leżała tylko jedna z nich. Na drugiej siano zboże jare, a na trzeciej ozime. Według badaczy historii gospodarczej wydajność rolnictwa wzrosła dzięki temu o 50 procent. To więcej niż wynika z samego wzrostu powierzchni uprawnej!
Niebagatelną innowacją okazało się także zastąpienie wołów końmi. Dzięki tej zmianie orka stała się o wiele wydajniejsza. Dodajmy do tego wynalezienie kolejnych technologii, jak kosa, brona czy chomąto.
Okulary i zegar
Niezwykle istotnym wynalazkiem średniowiecznym były okulary. Ich skutkiem było także wydłużenie wieku, w którym człowiek mógł pracować. A także zwiększenie precyzji. Niemniej istotny od okularów okazał się zegar. Znajdujący się niemal w każdym mieście średniowiecznej Europy nie tylko przypominał o nieubłaganym upływie czasu, ale i zachęcał do punktualności. Pod pewnymi względami szacunek dla czasu w średniowieczu był większy niż współcześnie. Symboliczne, że w renesansowej Genui podczas zawierania umów zapisywano nie tylko dzień, ale i godzinę.
Teoria ekonomii
Wkład średniowiecznych uczonych w teorię ekonomii jest może najmniej znanym dorobkiem ludzi epoki. A jednak nie należy go bagatelizować. Pod pewnymi względami myśliciele wieków średnich wyprzedzali nawet współczesnych uczonych. Ci ostatni często widzą sprawcę wszelkiego dobra w państwie. Tymczasem choćby Jean Buridan (1300-1358) wolny był od skazy etatyzmu.
Ów rektor Uniwersytetu w Paryżu nie uznawał pieniądza za skutek państwowego dekretu. Przeciwnie, uznawał pieniądz za spontaniczny rezultat działalności osób na wolnym rynku. Podkreślał, że aby towar został wyniesiony do rangi powszechnego środka wymiany, musi uprzednio spełniać inne potrzeby – jak podzielność, trwałość czy przenośność. A także niewielka waga w stosunku do jednostki masy. Tych charakterystyk pieniądza towarowego po dziś dzień uczy się studentów kierunków ekonomicznych.
Równie istotny jest wkład w teorię ekonomii ucznia Buridana, Mikołaja z Oresme (1325-1382). Jak zauważa Thomas Woods w książce „Jak Kościół zbudował cywilizację zachodnią”, to właśnie biskup Mikołaj z Oresme sformułował prawo, które do historii przeszło jako prawo Kopernika-Greshama. Zwrócił uwagę, że jeśli rząd ustali sztuczny kurs wymiany między dwoma rodzajami pieniądza (czyli wówczas metalami), to metal niedoszacowany przez władzę zniknie z obiegu. W użyciu pozostanie zaś środek płatniczy, którego wartość została zawyżona przez władzę.
Z kolei franciszkanin Pierre de Jean Olivi (1248-1298) okazał się mądrzejszy od wielu współczesnych ekonomistów. Podkreślał bowiem, że wartość w ekonomii zależy od subiektywnych ocen poszczególnych osób. Nie istnieje jakaś obiektywna, niezależna od nich wartość. Subiektywizm w ekonomii nie ma oczywiście nic wspólnego z subiektywizmem etycznym. Dotyczy bowiem dóbr materialnych, a nie wartości etycznych.
Prasa drukarska
Niemniej istotny jest wynalazek druku. Zawdzięczamy go Janowi Gutenbrgowi. W połowie XV wieku zorganizował on pierwszą na świecie drukarnię książek. Co ciekawe wielu uznaje ten wynalazek za koniec epoki średniowiecza. Niemniej jest dziełem właśnie wieków średnich. Prasa drukarska zastąpiła uciążliwą pracę skrybów masowym drukiem książek. Umożliwiło to zgłębianie wiedzy i szerzenie się idei na niespotykaną wcześniej skalę.
Szpitale – dzieło średniowiecza
Pod wieloma względami uprawnione jest twierdzenie, że pierwsze szpitale to dzieło średniowiecza. Pamiętajmy przy tym, że niebagatelną rolę w ich tworzeniu odegrały zakony rycerskie. Na przykład Zakon Kawalerów Maltańskich, nieprzypadkowo zwany był także zakonem szpitalników. Należała do niego świadcząca opiekę nad biednymi i pielgrzymami placówka w Jerozolimie. Powstała ona w samym środku rzekomych mroków średniowiecza, a więc w 1080 roku. W miarę upływu czasu maltańska placówka ewoluowała z organizacji świadczącej opiekę nad pielgrzymami w stronę instytucji zajmującej się pomocą wszystkim chrześcijanom, a następnie również innowiercom.
Średniowiecze a uniwersytety
Prawda o średniowiecznej pomocy chrześcijan wobec biednych i chorych jest powszechnie znana. Często jednak zapominamy o innym, niemniej kluczowym dokonaniu cywilizacji średniowiecznej: uniwersytetach. Pierwsze uniwersytety wyłaniały się ze szkół katedralnych w Paryżu, Bolonii, Cambridge i Oxfordzie. Już w drugiej połowie XII stulecia, a więc w wiekach powszechnie uznawanych za ciemne, uniwersytety zaczęły nabierać właściwego sobie kształtu. Cechował je jasno określony program akademicki, a także przyznawanie uprawniającego do nauczania stopnia magistra.
Na średniowiecznych uniwersytetach nauczano siedmiu sztuk wyzwolonych, lecz nie ograniczano się bynajmniej do nich. Wśród innych przedmiotów znajdowało się prawo cywilne i kanoniczne, medycyna, filozofia przyrody i teologia. Renesans, rozumiany jako powrót do źródeł antycznych, rozpoczął się na długo przed epoką określaną w ten sposób.
Już bowiem na średniowiecznych uniwersytetach nauczano arystotelesowskiej etyki, euklidesowskiej geometrii czy medycyny greckiego lekarza Galena. Również w średniowieczu, na Uniwersytecie w Bolonii, zaczęła się zaś złota era prawa. Wszystko za sprawą odkrycia kodeksu Justyniana (kompilacji rzymskiego prawa ogłoszonej w 529 po Chrystusie). Oto kolejny dowód na ogromny wkład ludzi wieków średnich w rozwój cywilizacji.
Dr Marcin Jendrzejczak
Źródła:
- Rondo Cameron Historia gospodarcza świata od paleolitu do czasów najnowszych” Warszawa 2010.
- Thomas Woods „Jak Kościół zbudował cywilizację zachodnią” Kraków 2006.
- David Landes „Bogactwo i nędza narodów. Dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy”, Warszawa 2023.
