Kołchoz – ściśle: spółdzielcze gospodarstwo w ZSRR, szerzej: istniejąca w ZSRR forma quasi-spółdzielczego gospodarowania w gospodarce rolnej. Nazwa kołchoz pochodzi od typowego dla języka rosyjskiego skrótowca i łączy w sobie słowa oznaczające „kolektywne” i „gospodarstwo”. Teoretycznie właścicielami ziemi w kołchozach byli chłopi, ale oddawali ją w bezterminową dzierżawę spółdzielni. Powstawanie spółdzielczych kołchozów było zaś związane z przymusem aparatu państwowego w trakcie stalinowskiej kolektywizacji rolnictwa. Dodatkowo chłopi-kołchoźnicy nie mogli odchodzić ze spółdzielni. Skrajnie ograniczano im także możliwości wyjazdu do miast, co przypomina pańszczyźniane przywiązanie chłopa do ziemi. W zamian za pracę otrzymywali pensję, mieszkanie i działki uprawne. Kołchozy będące formalnie spółdzielniami realnie nie różniły się zbyt mocno od innych typowych dla ZSRR gospodarstw: sowchozów. Obie formy gospodarowania kontrolowane były przez aparat polityczny. Dodatkowo z wielu powodów cechowały się niską wydajnością: brak realnej własności prywatnej, pensje niezależne od jakości pracy oraz ustalanie przez państwo, a nie wolny rynek, cen płodów rolnych. Szacuje się, że pod koniec istnienia ZSRR wydajność produkcji zbóż była w kołchozach o połowę niższa niż w świecie zachodnim. Podobne gospodarstwa powstawały w epoce stalinowskiej także w innych krajach bloku wschodniego. W ramach planowanej, ale nie ukończonej kolektywizacji w Polsce zakładano Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne (zjawisko nieco inne niż słynne PGRy). Spółdzielnie w Polsce w większości rozwiązano na fali odwilży w roku 1956.
Kołchoz
