3 maja obchodzimy rocznicę uchwalenia pierwszej polskiej ustawy zasadniczej. W tym samym roku jej uchwalenia (1791) również Francuzi postanowili uregulować swój ustrój. Obydwa dokumenty były wyrazem ducha epoki.
Epoka wielkich zmian
Uchwalenie naczelnych aktów prawnych w Polsce i Francji odbywało się w tragicznych okolicznościach. Król Stanisław August Poniatowski wraz z najwybitniejszymi przedstawicielami szlachty podjął próbę reformy państwa, które coraz bardziej popadało w zależność od swojego wschodniego sąsiada. Rzeczpospolita Obojga Narodów była mocno osłabiona bezprawnym rozbiorem z 1772 roku. Zwolennicy zmian wykorzystali koniunkturę międzynarodową, która pozwoliła na swobodne obrady Sejmu Czteroletniego.
We Francji trwały rządy rewolucyjne. Od 1789 roku postępowało stopniowe osłabienie monarchii. Konstytuanta uchwalała nowe prawa, w tym Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Symbole ancien régime stały się dla wielu obiektem niechęci i odrzucenia.
Monarchia
W obydwu dokumentach zachowano monarchiczny ustrój państwa. W Rzeczypospolitej władzę miał sprawować król razem ze Strażą Praw. W skład Straży wchodził prymas, pełnoletni następca tronu, marszałek i pięciu ministrów. Polska stała się monarchią dziedziczną. We Francji władzę poza monarchą sprawowali ministrowie, którzy ponosili odpowiedzialność polityczną przed głową państwa. Ludwik XVI miał prawo veta zawieszającego i prawo łaski. Był też zwierzchnikiem armii.
Władza ustawodawcza
Konstytucja 3 maja zmieniła w sposób istotny władzę ustawodawczą. Zlikwidowano wolną elekcję, która była fundamentem szlacheckiej władzy przez wieki. Ograniczono wpływy magnaterii w Sejmie przez odebranie prawa decydowania szlachcie gołocie, która nie posiadała ziemi. Przełomową reformą była też likwidacja liberum veto. Francuska konstytucja z 3 września 1791 roku ustanawiała Zgromadzenie Prawodawcze. Nowy parlament składał się z 745 posłów wybieranych w wyborach dwustopniowych co 2 lata. Legislatywa posiadała wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej.
Władza sądownicza
Władza sądownicza została również szczegółowo uregulowana. W Rzeczypospolitej ustanowiono na różnych poziomach wybieralne sądy i trybunały. We Francji zlikwidowano sądownictwo królewskie. Wprowadzono oddzielną organizację w sprawach karnych i cywilnych.
Trudne czasy
Obydwie konstytucje wzmacniały pozycję różnych grup społecznych. Konstytucja 3 maja zrównywała w prawach osobistych szlachtę i mieszczan. Chłopi zostali otoczeni opieką państwa, co było zmianą zasadniczą. Wprowadzono elementy nowoczesnego trójpodziału władzy, który miał ograniczyć nadużycia monarchy. Ustawy nie trafiły jednak w odpowiedni moment historyczny. Po roku Konstytucja 3 maja przestała obowiązywać z powodu przystąpienia króla do konfederacji targowickiej. Francuska konstytucja obowiązywała do aresztowania Ludwika XVI w 1792 roku. Niedługo później proklamowano tam republikę.
Krótkie obowiązywanie nie zmienia faktu, że są to istotne dokumenty w historii dwóch krajów. To do nich odwoływać się będą następne pokolenia, jako do wzoru myśli państwowej.
Mateusz K. Łukomski
