Wiele wskazuje na to, że list Kozaków do Mehmeda IV powstał wiele dekad po śmierci tureckiego władcy, a pismo stanowi XIX-wieczną mistyfikację. Okazała się ona jednak na tyle celna, że do dziś żyje w społecznej świadomości, a do domniemanego wydarzenia i przedstawiającego go obrazu nawiązują broniący się przed rosyjską agresją Ukraińcy.
Korespondencja, której (najpewniej) nie było
Zgodnie z popularnym (choć nieudowodnionym naukowo) poglądem Kozacy atamana koszowego Iwana Sirki otrzymali od sułtana Mehmeda IV – z którym toczyli wtedy wojny – ultimatum wzywające do zaprzestania napadania na Turcję. Na owo pismo wojsko zaporoskie odpowiedzieć miało w prześmiewczy i wulgarny sposób.
„Ja, sułtan, syn Mehmeda, brat Słońca i Księżyca, wnuk i namiestnik Boga, Pan królestw Macedonii, Babilonu, Jerozolimy, Wielkiego i Małego Egiptu, Król nad Królami, Pan nad Panami, znamienity rycerz, niezwyciężony dowódca, niepokonany obrońca miasta Pańskiego, wypełniający wolę samego Boga, nadzieja i uspokojenie dla muzułmanów, budzący przestrach, ale i wielki obrońca chrześcijan – nakazuję wam, Kozakom zaporoskim, poddać się mi dobrowolnie bez żadnego oporu i nie kazać mi się więcej waszymi napaściami przejmować. Sułtan turecki Mehmed IV” – miał brzmieć apel skierowany do ludzi Iwana Sirki, na który odpowiedzieli – wedle rozpowszechnionej od XIX wieku wersji – w sposób… wymagający częściowego ocenzurowania.
„Zaporoscy Kozacy do sułtana tureckiego! Ty, sułtanie, diable turecki, przeklętego diabła bracie i towarzyszu, samego Lucyfera sekretarzu. Jaki z ciebie do diabła rycerz, jeśli nie umiesz gołą d*** jeża zabić. Twoje wojsko zjada czarcie g****. Nie będziesz ty, suki ty synu, synów chrześcijańskiej ziemi pod sobą mieć, walczyć będziemy z tobą ziemią i wodą, k**** twoja m**. Kucharzu ty babiloński, kołodzieju macedoński, piwowarze jerozolimski, garbarzu aleksandryjski, świński pastuchu Wielkiego i Małego Egiptu, świnio armeńska, podolski złodziejaszku, kołczanie tatarski, kacie kamieniecki i błaźnie dla wszystkiego, co na ziemi i pod ziemią, szatańskiego węża potomku i c**** złamany. Świński ty ryju, kobyli zadzie, psie rzeźnika, niechrzczony łbie, k**** twoja m**. O tak ci Kozacy zaporoscy odpowiadają, plugawcze. Nie będziesz ty nawet naszych świń wypasać. Teraz kończymy, daty nie znamy, bo kalendarza nie mamy, miesiąc na niebie, a rok w księgach zapisany, a dzień u nas taki jak i u was, za co możecie nas w d*** pocałować! Podpisali: Ataman Koszowy Iwan Sirko ze wszystkimi zaporożcami” – odpowiedzieli, przynajmniej w popularnej wersji tej historii, Kozacy.
List Kozaków na szerokich wodach świadomości historycznej
W rzeczywistości historycy powątpiewają w autentyczność rzekomo odnalezionej w wieku XIX korespondencji. Nie przeszkodziło to jednak malarzowi Ilji Riepinowi uchwycić na płótnie moment pisania przez Kozaków odpowiedzi na pismo Mehmeda IV. Powstający w latach 80. i na początku lat 90. XIX wieku obraz Zaporożcy piszą list do tureckiego sułtana na trwałe zadomowił się w świadomości historycznej, szczególnie narodów Europy Wschodniej, a odniesienia do niego można znaleźć w najnowszych dziejach Ukrainy oraz relacji tego państwa z Rosją.
Ukraińscy posłowie odpowiadają Putinowi
Jesienią roku 2018, gdy grupa deputowanych ukraińskiej Rady Najwyższej została obłożona sankcjami ze strony Federacji Rosyjskiej, parlamentarzyści zdecydowali się odpowiedzieć Władimirowi Putinowi. Postanowili uczynić to jednak w sposób nawiązujący do słynnego obrazu Riepina.
W kijowskiej siedzibie Werhownej Rady zorganizowali sesję zdjęciową, na którą przybyli w strojach stylizowanych na ubiór zaporoskich Kozaków, przybrali pozy znane z XIX-wiecznego dzieła, a do rosyjskiego dyktatora skierowali słowa zbliżone do zacytowanej wyżej rzekomej odpowiedzi żołnierzy Iwana Sirki na wezwanie Mehmeda IV.
Ukraińcy broniący kraju i słynna odpowiedź Kozaków
Scena pisania listu przez Zaporożców została odtworzona także pod koniec lutego roku 2022 – w związku z militarną napaścią Federacji Rosyjskiej na Ukrainę. Tym razem w rolę Kozaków wcielili się żołnierze broniący swojego kraju przed agresją.
Ukrainian soldiers remake the famous painting of the Zaporozhian Cossacks, writing their letter to Mehmed IV. 🇺🇦 pic.twitter.com/nrlBVDCmys
— Visegrád 24 (@visegrad24) February 28, 2022
Oczywiście z racji wojennych realiów przywdzianie strojów z XVII wieku nie było możliwe, jednak i tak wiadomo o co chodzi i kogo Ukraińcy określają epitetami znanymi z omawianego (choć najpewniej dopiero XIX-wiecznego) dokumentu.
Michał Wałach
