Annuarium Statisticum Ecclesia in Polonia AD 2020, a więc Rocznik Statystyczny Kościoła katolickiego w Polsce podawał w roku 2020, że na terenie naszego kraju istnieje 10 356 parafii katolickich. Nie wyczerpuje to jednak łącznej liczby świątyń, gdyż część z nich nie ma charakteru kościoła parafialnego: są obiekty należące do zakonów, garnizonów, podlegające pod parafie z siedzibą w innym miejscu oraz miejsca kultu pozostałych wyznań. Udzielenie odpowiedzi na pytanie o liczbę obiektów sakralnych w naszym kraju jest jednak łatwiejsze od kwestii starszeństwa świątyń. O ile bowiem w pierwszym przypadku wystarczy policzyć, o tyle w drugim potrzebne były specjalistyczne badania archeologiczne. W końcu jednak udało się naukowcom ustalić, który kościół został wybudowany w Polsce jako pierwszy.
Mówiąc o pierwszej świątyni wzniesionej na ziemiach polskich należy poczynić dwa zastrzeżenia. Przede wszystkim trzeba pamiętać, że południowa część dzisiejszej Polski, tereny zamieszkałe przez plemiona Wiślan, Ślężan i Łużyczan, w wieku IX weszły w skład Państwa Wielkomorawskiego, którego władcy już od lat 30. tegoż stulecia byli chrześcijanami. Oznacza to, iż możliwym jest, aby przynajmniej część dawnych ośrodków kultu pogańskiego na terenie dzisiejszej Polski południowej zostało zamienionych na kościoły katolickie jeszcze przed chrztem księcia Mieszka w 966 (wtedy zresztą Małopolska i Śląsk nie były we władaniu Piastów). Drugie zastrzeżenie dotyczy bardziej ogólnej kwestii: w niniejszym tekście mówimy o świątyniach chrześcijańskich, a nie miejscach kultu w ogóle. Jest bowiem możliwe, że Słowianie zarówno na terenach obecnej Polski jak i na obszarze kolebki naszego państwa tworzyli własne, przedchrześcijańskie ośrodki o charakterze religijnym. Nie jest to jednak przesądzone, gdyż część specjalistów uważa, że Słowianie nie tworzyli świątyń, a ich pojawienie się u schyłku funkcjonowania pogaństwa na Słowiańszczyźnie to efekt wpływów chrześcijańskich.
Dopiero mając świadomość powyższych faktów możemy mówić o najstarszym kościele w Polsce. Dziś powszechnie łączy się z owym tytułem kościół Najświętszej Marii Panny na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Powstanie świątyni łączy się, co oczywiste, z chrztem księcia Mieszka w roku 966 i jego ślubem z chrześcijańską księżniczką czeską Dobrawą. Przyjmuje się, choć nie jest to pewne, że władca Polan nakazał wzniesienie kościoła dla Dobrawy lub na jej życzenie.
Archeolodzy jeszcze przed wybuchem II wojny światowej uważali, że tam, gdzie dziś stoi gotycki kościół p.w. Najświętszej Marii Panny, w X wieku stał pierwszy kościół w Polsce. Na potwierdzenie hipotezy trzeba było jednak poczekać praktycznie do końca XX stulecia. Dzięki badaniom udało się jednak odkryć w tym miejscu książęce palatium (główny budynek zamku) oraz kaplicę, a w zasadzie to, co po niej pozostało: mozaiki i tynki. Obiekt w kształcie rotundy miał znajdować się pod prezbiterium kościoła powstałego w tym miejscu kilka wieków później.
Kościół z czasów Mieszka został zniszczony podczas rujnującego Polskę najazdu czeskiego księcia Brzetysława z roku 1038 (lub 1039). Po przywróceniu instytucji państwa polskiego świątynię odbudowano i istniała najpewniej do XV wieku, gdy w tym miejscu wzniesiono kościół istniejący tu do dziś.
