Wszyscy pamiętamy, że zanim Polska powiedziała hitlerowskiej ekspansji w Europie zdecydowane „stop”, niemiecki dyktator groźbami i szantażem połączonymi z zachodnioeuropejskim kunktatorstwem zwanym polityką appeasementu przyłączył do swojego państwa Austrię i czechosłowacki Kraj Sudetów oraz przejął władzę nad całą Czechosłowacją poprzez utworzenie Protektoratu Czech i Moraw oraz marionetkowej Słowacji. Mało kto jednak pamięta, że przed 1 września roku 1939 doszło do jeszcze jednej udanej dla Niemców akcji zdobywania terenów poprzez zastraszenie słabszego sąsiada. Chodzi o Litwę i należący do niej Okręg Kłajpedy.
Litwini i Kłajpeda, Niemcy i Memel
Historia tego terenu nie należy do łatwych. Już od roku 1918 Litwini wysuwali bowiem roszczenia wobec północnej części Prus Wschodnich, jednak ich oczekiwania nie były traktowane zbyt poważnie. Wszak na tym obszarze językiem litewskim posługiwało się mniej niż 30 proc. mieszkańców.
Litewskimi roszczeniami wobec obszaru z dość dużym miastem i stosunkowo ważnym w regionie portem zwanym po niemiecku Memel tworzące powojenny ład kraje ententy zainteresowali… Polacy. Nasi delegaci na konferencji w Paryżu grali bowiem na osłabienie Niemiec oraz liczyli na zyskanie przychylności Litwy (wszak były to czasy sprzed antypolskiego aliansu bolszewicko-litewskiego oraz buntu generała Żeligowskiego i zbrojnego zajęcia Wileńszczyzny przez Rzeczpospolitą). To właśnie dlatego ostatecznie w roku 1920 Okręg Kłajpedy odebrano Republice Weimarskiej i przekazano w zarząd Ligi Narodów, którą reprezentowali tu Francuzi.
Paryż tymczasem liczył na zyski ekonomiczne płynące z kontrolowania terenu ze sporym portem. Ponadto strategiczna korzyść wynikająca z otoczenia niemieckich Prus Wschodnich także od północnego-wschodu była oczywista.
Jednakże tymczasowy charakter władzy Francuzów połączony z ich antyniemiecką polityką spowodował zwrot w postawie Republiki Weimarskiej. Niemcy godząc się z utratą Memelu/Kłajpedy zaczęli optować za utworzeniem Wolnego Miasta, w którym – z racji liczebnej dominacji – uzyskaliby przewagę. Pomysł zyskał także sympatię Francuzów, ale sprzeciw wyrazili Brytyjczycy. Wobec tego Niemcy postanowili pójść o krok dalej i zaakceptowali ambitne plany Litwinów. Wszystko, byleby tylko nie mieć na kolejnej granicy francuskich wojsk.
Wobec takiego rozwoju sytuacji Litwini zorganizowali w roku 1923 prowokację podobną do wspomnianego wcześniej buntu Żeligowskiego: wysłali do Okręgu Kłajpedy swoich żołnierzy, policjantów i członków organizacji paramilitarnych, którzy udawali kłajpedzkich powstańców walczących o przyłączenie terenu do Litwy. Kraje ententy przysłały do miejscowego portu dodatkowe siły, ale nie zdecydowały się na twardą reakcję, a wkrótce zaakceptowały włączenie Okręgu Kłajpedy do Litwy. Teren uzyskał jednak sporą autonomię. W ten sposób północno-wschodnia część Prus Wschodnich znalazła się w granicach Litwy.
Autonomiczna Kłajpeda w granicach Litwy Kowieńskiej
Zdobycie Okręgu Kłajpedy stanowiło nie tylko element realizacji wizji Wielkiej Litwy, ale miało także potężne znaczenie gospodarcze. Teren był bowiem silnie uprzemysłowiony, a przez port przechodziła większość litewskiego eksportu.
Co jednak ciekawe, w lokalnych władzach Niemcy zdobyli totalną dominację. Skala ich przewagi zaskoczyła nawet władze litewskie.
Tymczasem w chwili zdobycia władzy w Niemczech przez nazistów w roku 1933 ludność Okręgu Kłajpedy zaczęła coraz silniej myśleć o powrocie obszaru na łono państwa ze stolicą w Berlinie. Popularność w regionie zdobyły poglądy nazistowskie. Litewski rząd w Kownie nie mógł wobec tego biernie przyglądać się rozwojowi separatyzmu. Przystąpiono do akcji wymierzonych w miejscowe kręgi narodowo-socjalistyczne. Zaogniło to jednak relacje między oboma państwami i sytuacji nie zmieniło stopniowe łagodzenie polityki przez rząd w Kownie.
Litwini natomiast, obserwując podbijanie przez Hitlera innych obszarów zdominowanych przez ludność niemieckojęzyczną, mogli czuć obawy. Wszak skoro świat zachodni nie tylko zignorował remilitaryzację niemieckiej Nadrenii, ale także Anschluss Austrii (marzec 1938) oraz zajęcie czechosłowackich Sudetów (październik 1938), to dlaczego miałby ująć się za położoną znacznie bardziej na uboczu wielkiej polityki małą Litwą?
Niemiecki szantaż sposobem na zdobycie Kłajpedy
Tymczasem sytuacja w regionie stawała się coraz gorętsza, a nazistowskie bojówki de facto zdobył spory wpływ na Okręg Kłajpedy.
Kres litewskiej władzy nad Kłajpedą zbiegł się jednak z kresem niezależności naszego południowego sąsiada. Kilka dni po zlikwidowaniu przez Niemców Drugiej Republiki Czechosłowackiej oraz utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw oraz w pełni uzależnionej od III Rzeszy Republiki Słowackiej w marcu roku 1939 nazistowski minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop przedstawił żądania swojemu litewskiemu odpowiednikowi – Juozasowi Urbšysowi. Sprawa była prosta: albo Litwa odda Niemcom Okręg Kłajpedy, albo Niemcy zaatakują całą Litwę. Wobec takiego szantażu rząd w Kownie próbował szukać pomocy w Londynie i Paryżu, ale nie otrzymał odpowiedzi i ostatecznie zgodził się na nazistowską „propozycję”. Wkrótce na teren dotąd należący do Litwy wkroczyły wojska niemieckie, a do Kłajpedy na jednym z okręgów przybył osobiście Adolf Hitler.
Gdy w roku 1945 po pokonaniu III Rzeszy realizowano politykę likwidacji „niemieckiej wyspy” w Europie Środkowej Prusy Wschodnie podzielono między Polskę (południe) i Związek Sowiecki (północ), a z całej prowincji wypędzono ludność niemiecką. Okręg Kłajpedy nie został jednak włączony do Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej w ramach ZSRR (ów obszar to dziś obwód kaliningradzki), ale do Litewskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej i dzięki temu po odzyskaniu niepodległości przez Litwę i rozpadzie Związku Sowieckiego Kłajpeda ponownie znalazła się w granicach niepodległej Litwy.
Michał Wałach
