Edward Gierek przez znaczną część starszego pokolenia jest w dalszym ciągu darzony nie do końca zrozumiałym sentymentem. Wynika on z pewnością z tego, że obejmując władze dawał nadzieję na zmiany w systemie PRL-owskim i pozytywnie wyróżniał się na tle swojego poprzednika Władysława Gomułki znanego z wielogodzinnych przemówień. Bazując na tych pozytywnych odczuciach w 2022 r. powstał bardzo niskich lotów film pt. Gierek. Jego najlepszym elementem była gra aktorska Michała Koterskiego – co samo mówi z resztą za siebie. W tym krótkim tekście zastanowię się kim był I sekretarz KC PZPR darzony przez Polaków największą atencją oraz jak w istocie można scharakteryzować jego poglądy?
Ważnym elementem życiorysu Gierka był pobyt od młodego wieku na emigracji: w Belgii i we Francji. To częściowo ukształtowało jego sposób myślenia, a także wyobrażenia na temat publicznej aktywności. Wbrew szerzonej przez siebie mitologii, przyszły I sekretarz KC PZPR nie odegrał poważniejszej roli w środowiskach komunistycznych dwóch wspomnianych wyżej państw ani w antyfaszystowskim ruchu oporu. Dopiero na ostatnim etapie pobytu w Belgii zaczął pełnić ważną funkcje w środowisku polonijnym, gdyż w 1946 r. został przewodniczącym Rady Narodowej Polaków w Belgii (stanowisko to sprawował do 1948 r.). Co charakterystyczne, podczas całego pobytu w tym ostatnim państwie Gierek koncentrował się przede wszystkim na zadbaniu o własne interesy oraz o rodzinę, nie miał większych chęci odgrywania roli zawodowego komunisty. Ten pragmatyzm i troska głównie o swoje bezpośrednie otoczenie staną się rysem charakterystycznym dla całej kariery przyszłego I sekretarza KC PZPR. Gierek nie zapłacił też za swoją działalność pobytem w więzieniu, ani też nie miał okazji przebywać w Związku Sowieckim. Te fakty, jak słusznie zauważył ostatni biograf Gierka – Mirosław Szumiło – „mogły być źródłem swoistego kompleksu, który w jego przypadku ujawnił się w formie retuszowania życiorysu i uwypuklania wątków kombatanckich”. Warto w tym miejscu dodać, że analogiczne zabiegu związane z upiększaniem biografii podejmował też Wojciech Jaruzelski.
Mimo trudnych początków po powrocie do Polski w 1948 r. kariera partyjna Gierka dość szybko nabrała całkiem dynamicznego tempa. W ciągu bowiem zaledwie ośmiu lat od przybycia do Ojczyzny osiągnął pozycje sekretarza KC PZPR. Do tego stanowiska prowadziła droga przez: Szkołę Partyjną, członkostwo w Egzekutywie partyjnej w Katowicach oraz funkcję kierownika Wydziału Przemysłu Ciężkiego KC. W karierze pomogło mu odgrywanie roli robotnika-rewolucjonisty. Gierek dość szybko awansował w hierarchii także dzięki swoich cechom osobistym: charyzmie, spokojowi, umiejętności odnajdywania się w grach partyjnych oraz odczytywaniu zmian w agendzie PZPR (kolejnych etapach zmiennej polityki komunistów). Nie przeszkodziły mu w karierze nawet bardzo przeciętne wyniki osiągane w szkole partyjnej. Już w marcu 1951 został II sekretarzem KW PZPR w Katowicach, a następnie pełnił funkcję kierownika Wydziału Przemysłu Ciężkiego KC PZPR. Otworzyło mu to możliwości poznania bliżej najważniejszych komunistycznych dygnitarzy. Stopniowo wchodził w ich łaski. Przełożyło się to na kolejny awans na sekretarza KC już w 1956 r. Gierek nawiązał też wtedy bliższe kontakty z Bolesławem Bierutem i, jak przekonywująco udowodnił Szumiło, już wtedy zaczęły się jego dobre relacje z Sowietami – które zresztą pomagały mu następnie w karierze partyjnej.
Najważniejszych etapem na drodze do najwyższej władzy w PRL było objęcie przez Gierka funkcji I sekretarza KW PZPR w Katowicach w 1957 r. Przyszyły przywódca komunistycznej Polski skutecznie i konsekwentnie budował swoją ekipę na poziomie wojewódzkim oraz poszerzał wpływy na poziomie centralnym. Pomagały mu w tym z pewnością dość bliskie kontakty z Sowietami; wrodzony pragmatyzm i elastyczność; a także skuteczne zbudowanie wizerunku dobrego gospodarza. Wraz z biegiem czasu w komunistycznej elicie władzy znajdowało się coraz więcej popleczników Gierka; a sam I sekretarz KW PZPR w Katowicach dbał o swoich wychowanków, starając się umieszczać ich w centrum komunistycznej władzy. Ta efektywność w tworzeniu własnej koterii oraz tworzenia sojuszy z innymi niezadowolonymi z rządów Gomułki pomogła mu w istocie w zdobyciu najwyższej władzy w Polsce „ludowej”. Kluczowe w tym zakresie były też dwa kryzysy reżimu PRL-owskiego: Marzec ’68 (który osłabił ówczesnego I sekretarza KC PZPR) i Grudzień ’70 (który zadecydował o stracie zaufania Sowietów do Gomułki).
Edward Gierek rządził Polską komunistyczną przez niemal równą dekadę – od grudnia 1970 r. do sierpnia 1980 r. Sposób w jaki sprawował władze można określić jako elastyczny pragmatyzm z pełną podległością Związkowi Sowieckiemu. Na zewnątrz nowy I sekretarz KC PZPR jawił się jako sprawny menadżer, nadzieja na zmiany dla wielu Polaków, umiejący także skutecznie zadać o swój image dobrego gospodarza. W tej ostatniej kwestii na szerszą skalę kontynuował realizacje strategii jaka przyniosła mu sukces gdy był I sekretarzem KW PZPR. Wewnątrz partii komunistycznej jawił się z kolei jako sprawny gracz, który potrafił (do czasu) skutecznie zarządzać różnymi frakcjami w PZPR oraz jako zaufany człowiek Sowietów. Do 1976 r. wydawało się, że Gierek potrafi skutecznie rządzić, a jego mało komunistyczna recepta na sprawowanie władzy w PRL się sprawdza (pobudzenie konsumpcji i inwestycji dzięki kredytom z Zachodu).
Rok 1976 r. okazał się przełomowy dla stopniowego zmierzchu potęgi Gierka. Wtedy właśnie utracił dużą część zaufania społecznego wprowadzając podwyżki zakończone protestami robotników w całej Polsce, z których szybko się wycofał. Postąpił w tej sprawie też wbrew radom Leonida Breżniewa, co z pewnością osłabiło jego pozycje w Moskwie. Wtedy też na skutek wydarzeń Czerwca ’76 powstały zorganizowane środowiska opozycyjne kontestujące system polityczny PRL. Gierkowi chwały nie przyniosła również nowelizacja konstytucji i wpisanie do niej kierowniczej roli PZPR oraz wieczystego sojuszu ze Związkiem Sowieckim. To właśnie wydarzenia jakie miały miejsce w 1976 r. spowodowały także narastanie niezadowolenia w samej partii oraz większe zbliżenie rywali Gierka w walce o władzę w Polsce: Stanisława Kani i Wojciecha Jaruzelskiego.
Wizerunek Gierka, jako sprawnego władcy posiadającego poparcie społeczne pogrążyła najpierw zima tysiąclecia (1978/1979), a następnie I pielgrzymka Jana Pawła II do Polski z 1979 r. Na tle polskiego papieża I sekretarz KC PZPR wypadł bardzo słabo, a wizyta Ojca Świętego podważyła mocno legitymizacje komunistycznej władzy. Protesty robotnicze, które rozpoczęły się w lipcu 1980 r. a zakończyły podpisaniem Porozumień Sierpniowych pokazały, że Gierek nie był w stanie rozwiązać tego największego kryzysu w dziejach Polski „ludowej”. Kryzys spowodował zmianę na stanowisku I sekretarza KC PZPR, władze objął Stanisław Kania.
Warto podkreślić, że Gierek potrafił zadbać o swój wizerunek po utracie stanowiska. Kluczowe było w tym zakresie wydanie w początkach III RP wywiadu-rzeki (rozmowę z nim przeprowadził Janusz Rolicki), w których były przywódca partyjny prezentował swoją wizję historii Polski. Niestety znaczna część Polaków uwierzyła w jego kłamstwa, zgodnie z którymi był sprawnym gospodarzem, dbającym przede wszystkim nie o własną pozycję, a o dobro społeczeństwa. W moim przekonaniu znacznie lepiej do Gierka pasuję określenie: komunista koniunkturalny. Tak naprawdę bowiem nie wierzył on zbytnio w ideologię marksistowską, a służalczości wobec Moskwy i umiejętności budowania sojuszy wewnątrz PZPR zawdzięczał zdobycie władzy. Nadziei Polaków jednak nie spełnił, a pogrążył go brak umiejętności rozwiązywania sytuacji kryzysowych.
Dr hab. Rafał Łatka prof. UKSW
Rafał Łatka (ur. 1985) – historyk i politolog, dr hab. nauk humanistycznych w zakresie historii, profesor Uniwersytetu Stefana Kardynała Wyszyńskiego, dr nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, ekspert w Instytucie Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego, koordynator Centralnego Projektu Badawczego IPN: „Władze komunistyczne wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944-1989”. Redaktor serii wydawniczych: „Kościół katolicki w dokumentach”; „Biskupi w realiach komunistycznego państwa”; „Urząd do spraw Wyznań: struktury, działalność, ludzie”. Autor, współautor, bądź redaktor 36 książek, m.in: Prymas Stefan Wyszyński w realiach PRL, Warszawa 2022; Episkopat Polski wobec stosunków państwo-Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej PRL 1970-1989, Warszawa 2019; Kościół katolicki w Polsce rządzonej przez komunistów, Warszawa 2017 (wspólnie z Józefem Mareckim); Arcybiskup Antoni Baraniak 1904-1977, Poznań-Warszawa 2017 (wspólnie z Konradem Białeckim, Rafałem Reczkiem i Elżbietą Wojcieszyk); Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1980- 1989, Kraków 2016; Pielgrzymki Jana Pawła II do Krakowa w oczach SB. Wybór dokumentów, Kraków 2012. Zastępca redaktora naczelnego czasopisma „Pamięć i Sprawiedliwość”, członek redakcji pisma ,,Glaukopis”. Laureat: nagrody Książka Historyczna Roku im. Oskara Haleckiego w kategorii „Najlepsza książka naukowa poświęcona dziejom Polski i Polaków w XX wieku” w 2019 r.; Nagrody Prezesa Rady Ministrów za 2021 r. w kategorii: Wysoko ocenione osiągnięcia naukowe będące podstawą nadania stopnia doktora habilitowanego oraz pięciu nagród Feniks przyznawanych przez Stowarzyszenie Wydawców Katolickich.
