W ciągu całego dwudziestolecia międzywojennego polskie społeczeństwo było uczestnikiem wielu zmian społecznych o charakterze przełomowym. Jedną z najbardziej widocznych zmian był wzrost poziomu kulturalnego i intelektualnego szerokich mas ludności.
Wpływ zaborów
Zmiany, które dokonały się w tej sferze, miały charakter epokowy dla rozwoju społeczeństwa i historii Polski przez najbliższe dekady. Czynnikiem, który stymulował ten proces, było upowszechnienie edukacji od 1919 r. na ziemiach polskich. Przez cały XIX w. duża część społeczeństwa była pozbawiona możliwości zdobycia przynajmniej podstawowego wykształcenia. Powodem tego był m.in. angażowanie dzieci do prac polowych, brak środków finansowych i niski poziom świadomości ludności wiejskiej.
Po odzyskaniu niepodległości
Wraz z odrodzeniem niepodległej Polski podjęto działania, które miały zmienić ten stan rzeczy. W ciągu całego dwudziestolecia międzywojennego wybudowano kilka tysięcy placówek oświatowych. Systematycznie zwiększała się też liczba uczniów. Przykładowo w roku szkolnym 1920-1921 wynosiła ona 2 971 000 uczniów, w latach 1921-1922 już 3 197 008, a na przełomie 1922 i 1923 r. znów więcej, bo ponad 3,2 miliona.
Reforma oświaty podniosła poziom kultury i wykształcenia zwłaszcza na wsi. Naukowiec Janusz Żarnowski wskazuje, że mimo ograniczenia dostępu do szkół szczebla elementarnego chłopi polscy w II Rzeczypospolitej dokonali szczególnego postępu na polu oświatowym i organizacyjnym.
Zwiększenie dostępności szkoły dla dzieci miało historyczne znaczenie przede wszystkim dla byłego zaboru rosyjskiego, w którym poziom nauczania był na szczególnie niskim poziomie. W pierwszych latach niepodległości problemem była dużo liczba niewykwalifikowanych nauczycieli. W celu zwiększenia ich kwalifikacji wprowadzono 5-letnie seminaria nauczycielskie. Dzięki takim działaniom w 1928 r. problem praktycznie przestał istnieć.
Powszechna edukacja miała wpływ na zacieranie się różnic wykształcenia w społeczeństwie. Upowszechnienie nauczania było też czynnikiem wspierającym rozwój nowoczesnej kadry urzędników państwowych, która stała się częścią nowej elity społecznej. Z tego powodu proces zwiększania powszechności edukacji wywarł znaczny wpływ na system polityczny.
Przekazywanie tożsamości narodowej
Zwłaszcza w okresie rządów sanacyjnych możliwość wprowadzenia spójnego modelu kształcenia przyczyniał się do większej integracji społeczeństwa w wymiarze politycznym i kulturowym. Wzrost poziomu intelektualnego oraz kulturowego obywateli II RP przyczyniał się też do wzrostu poziomu zaangażowania politycznego. W dwudziestoleciu międzywojennym partie polityczne systematycznie powiększały swój skład osobowy.
Opozycja demokratyczna w PRL
Powszechna edukacja w II RP miała pośredni wpływ również na system polityczny w okresie PRL. Wpojenie znacznej części społeczeństwa szacunku do takich wartości jak państwo, tradycja polityczna, niepodległość oraz zbiorowa pamięć historyczna, w latach rządów komunistycznych znacząco ograniczyła możliwości narzucania społeczeństwu nowej ideologii i norm postępowania.
Tożsamość kulturowa i historyczna przyczyniła się do konsolidacji przeciwko opresyjnym rządom oraz powstaniu powszechnego ruchu opozycyjnego, jakim była „NSZZ Solidarność”. Nawet pomimo olbrzymich strat ludzkich w wyniku II wojny światowej pamięć zbiorowa ocalałych była jednym ze źródeł rodzącego się oporu intelektualnego oraz politycznego.
Mateusz K. Łukomski
