Czym jest Śląsk? Teoretycznie wszyscy wiemy. Odpowiedź na to pytanie może mieć jednak wiele głębi związanych ze skomplikowaną historią tej krainy historycznej.
Obecnie Śląsk to kraina historyczna leżąca w największym stopniu na terytorium Polski. W największym, bo jej fragmenty znajdują się za naszymi granicami. Dodatkowo historycznie śląskie ziemie związane były w swoich dziejach zarówno z Polską jak i z Czechami i Niemcami.
Zacznijmy jednak od podstaw. Pochodzenie nazwy „Śląsk” jest niejasne. Może opierać się ona o słownictwo przedindoeuropejskie. Ma jednak związki z rzeką Ślężą i górą o tej nazwie. Z czasem od rzeki nazwę przejęło słowiańskie plemię Ślężan, jedni z mieszkańców Śląska.
Teren w czasach indoeuropejskich zamieszkiwany był przez Celtów, Germanów, a następnie Słowian. Możliwe, że słowiański Śląsk uznawał zwierzchnictwo Państwa Wielkomorawskiego. Wpływy czeskie po jego rozpadzie nie są pewne, choć część historyków uważa, że wówczas, w czasach czeskich, założono Wrocław. Inni zauważają jednak, że kilka grodów śląskich powstało w stylu piastowskim.
Niewątpliwie natomiast w wieku X plemiona śląskie były podporządkowane państwu pierwszych Piastów. Stało się to jeszcze za życia księcia Mieszka. W wieku XI trwały jednak zacięte walki polsko-czeskie o Śląsk. Prowincja została przyłączona do państwa Przemyślidów po tragicznym najeździe Brzetysława.
Przez większość czasu Śląsk pozostawał jednak pod władzą Piastów, którzy niekiedy musieli płacić z niego trybut. Sytuację ustabilizował pokój kłodzki z roku 1137 zawarty przez Bolesława Krzywoustego. Przy Polsce pozostała większa część Śląska. Tym samym ukształtowano podział istniejący z drobnymi zmianami do dziś. Wpłynął on także zapewne na kształtowanie się stosunków etnicznych w prowincji i na całej zachodniej Słowiańszczyźnie (etniczna granica polsko-czeska).
W okresie rozbicia dzielnicowego władzę na Śląsku dzierżył najpierw senior Władysław Wygnaniec, a potem, po kilkuletnich perypetiach i walkach, jego potomkowie. Wtedy też wpływy śląskie, za sprawą zdobywania ziem przez Piastów śląskich, rozszerzyły się na niektóre ziemie dotąd małopolskie (np. Bytom).
Jednocześnie postępowało rozdrobnienie Śląska na coraz liczniejsze i mniejsze księstwa, a w populacji prowincji zwiększał się udział osadników niemieckich i zachodnioeuropejskich. Dotyczyło to głównie miast, ale wpływało także na elitę władzy.
Mimo rozdrobnienia Piastowie śląscy byli w XIII wieku głównymi kandydatami do zjednoczenia Polski. Niestety po klęsce wojsk chrześcijańskich w walce z Mongołami pod Legnicą proces został zahamowany.
Z czasem coraz bardziej rozbite księstwa zaczęły zaś ciążyć ku Królestwu Czech: organizmowi wówczas silnemu i sprawnemu. Piastowie śląscy chociażby wspierali w walce z Władysławem Łokietkiem Jana Luksemburskiego. To właśnie dlatego po zjednoczeniu Polski Śląsk nie znalazł się w jej granicach, choć nadal zdarzały się sytuacje uznawania zwierzchności króla Polski lub niezależności Piastów wspierających z własnej woli politykę dworu w Krakowie.
W czasach Kazimierza Wielkiego Śląsk stał się niemal w całości lennem czeskim, choć jego struktury kościelne należały do metropolii w Gnieźnie. W czasach Jagiellonów Polska zdołała odzyskać natomiast kilka niewielkich, nadgranicznych księstw śląskich, w tym Księstwo oświęcimskie, a potem zatorskie. Władcami Księstwa siewierskiego byli zaś biskupi krakowscy.
Śląsk został mocno doświadczony w czasie wojen husyckich. Z czasem, na krótko, władzę nad prowincją jako królowie Czech sprawowali Jagiellonowie. Następnie, po śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem, Habsburgowie. Ich władza utrzymała się aż do XVIII wieku. Panowali tam jednak jako królowie Czech.
W tym okresie prowincja ponownie ucierpiała z powodu wojen religijnych, tym razem podczas reformacji i wojny trzydziestoletniej. Owe problemy w zasadzie ominęły zasadniczą część Polski.
Na przestrzeni wieków, głównie w erze nowożytnej, silnie zniemczeni już wówczas Piastowie śląscy wymierali. Przedstawiciel ostatniej żyjącej linii Piastów śląskich, Jerzy IV Wilhelm, książę legnicko-wołowsko-brzeski, zmarł w roku 1675. Co jednak ciekawe, znał on język polski i myślał nawet o kandydowaniu na tron podczas wolnej elekcji. Natomiast jego siostra, ostatnia Piastówna, zmarła na początku XVIII wieku.
W wyniku wojen śląskich w połowie XVIII wieku Austria utraciła Śląsk na rzecz Prus, zachowując władzę jedynie nad niewielkim skrawkiem zwanym następnie Śląskiem Austriackim. Składało się na niego m.in. Księstwo cieszyńskie, okolice Opawy i niewielkie państwa stanowe.
W czasach pruskich Niemcy zaczęli wpływać na etnicznych charakter prowincji naciskając na germanizację ludności często polskiej. Z drugiej strony prądy nacjonalistyczne doprowadziły do polskiego przebudzenia narodowego na Śląsku. Wiek XIX to także czas szybkiego rozwoju prowincji i związania go z przemysłem wydobywczym. Górnictwo i hutnictwo miały stać się symbolami Śląska.
Po roku 1918 Polacy ze Śląska pragnęli żyć w odrodzonej Rzeczypospolitej. O swoją sprawę musieli się bić w ramach trzech powstań śląskich, gdyż Niemcy łamali ustalenia mające przygotować część prowincji do plebiscytu. Ostatecznie do Polski należały skrawni Dolnego Śląska oraz mniejsza część Górnego Śląska, a na wynik głosowania wpływ miały niemieckie manipulacje, w tym transport do prowincji ludzi, którzy dawno wyemigrowali ze Śląska.
Osobnym problemem był podział Śląska Cieszyńskiego, wcześniej nie pruskiego, a austriackiego. Do prowincji pretensje rościli Czesi, co spowodowało walki o te etnicznie polskie, uprzemysłowione tereny. Polska nie odzyskała całości spornych ziem, gdyż walcząc z bolszewicką Rosją o przetrwanie zmuszona została zaakceptować czeskie sukcesy w zamian za przepuszczenie transportów z bronią. Polska odzyskała tzw. Zaolzie jesienią roku 1938, w chwili, gdy Adolf Hitler dokonywał rozbioru Czechosłowacji.
W okresie II RP Śląsk, jako jedyne województwo, cieszył się autonomią.
Po roku 1939 Niemcy włączyli tereny do III Rzeszy i rozpoczęli wysiedlenia i prześladowania Polaków oraz germanizację. Wiele osób zmuszono do podpisania folkslisty, a młodych mężczyzn wcielono do Wehrmachtu.
Po II wojnie światowej Śląsk niemal w całości trafił do Polski. Wyjątek stanowią niewielkie obszary na zachodzie należące do Niemiec oraz tzw. Śląsk Czeski. Ludność niemiecka w większości opuściła tereny, a ziemie zasiedlili Polacy z centrum kraju oraz dawni mieszkańcy Kresów Wschodnich.
Władze komunistyczne nie ufały ludności śląskiej z powodu podpisywania folkslisty (choć zwykle deklaracja była podpisywana po to, by przeżyć). Do ZSRR wywieziono do niewolniczej pracy tysiące osób. W znacznej mierze byli do górnicy zmuszeni do wykonywania zawodu w nieludzkich warunkach w Związku Sowieckim. O ich powrót zabiegali nawet niektórzy polscy komuniści, w tym Jerzy Ziętek. Jedynie część osób wróciło. Te działania władz sowieckich oraz inne formy prześladowań zwykło nazywać się mianem tragedii górnośląskiej.
Władze PRL, mimo że część jej przedstawicieli interesowała się losem górników, początkowo były bardzo umiarkowane, a nawet niechętne wobec nich. Z czasem, już w dobie Gomułki, doszło do zmiany, a władze postanowiły szczególnie mocno dbać o grupę produkującą jeden z głównych polskich towarów eksportowych. W czasach Edwarda Gierka Górny Śląsk stał się prawdziwym oczkiem w głowie władz komunistycznych, co rodziło także nieracjonalne, ale propagandowe inwestycje (np. Huta Katowice). Pozytywny wpływ na rozwój Górnego Śląska miał wówczas także Jerzy Ziętek, ważny członek władz PRL, który mimo tego został dobrze zapamiętany na południu Polski.
Po transformacji ustrojowej Śląsk przeżywał podobne problemy jak inne regiony kraju, przechodzące od gospodarki centralnie planowanej do wolnorynkowej. Władze III RP zwykle jednak dbały o górników i (inaczej niż w przypadku pozostałych branż i regionów) starały się łagodzić tam skutki transformacji. Wyjątek stanowiło Zagłębie Wałbrzyskie na Dolnym Śląsku. Tamtejsze wydobycie zakończono bardzo szybko, a region nie otrzymał wsparcia, co doprowadziło do ekonomicznej, a potem także społecznej degradacji regionu.
Dziś dwa ze śląskich województw: śląskie i dolnośląskie, należą do grona najbogatszych w Polsce. Granice województw utworzonych w roku 1999 nie odpowiadają jednak w pełni prowincjom historycznym. Do województwa śląskiego przyłączono bowiem tradycyjnie małopolskie (krakowskie) ziemie takie jak Żywiecczyzna, Częstochowa z okolicami czy Bielsko-Biała (Bielsko to Śląsk Cieszyński, a dawna Biała Krakowska: Małopolska). Z kolei do województwa małopolskiego należą w sporej części dawne Księstwa Oświęcimskie i Zatorskie, będące obszarem pogranicza i należące w historii zarówno do Piastów Śląskich jak i królów Polski (jako powiat śląski województwa krakowskiego w I RP). Historyczny Śląsk wykracza natomiast poza województwa zwykle uznawane za śląskie (dolnośląskie, opolskie, śląskie) i sięga w głąb województwa lubuskiego, a miejscami także Wielkopolskiego.
Michał Wałach
