Rosja w swojej wielowiekowej historii nieustannie dążyła do agresywnej ekspansji terytorialnej. W XIX wieku obiektem jej zainteresowania stało się upadające Imperium Osmańskie. Jednak ambicje carów natrafiły na twardy mur w postaci sprzeciwu europejskich mocarstw.
Turcja w centrum rywalizacji mocarstw
W opisywanym okresie Imperium Osmańskie znajdowało się w głębokim kryzysie politycznym, gospodarczym i społecznym. Rządy despotyczne i przestarzałe struktury feudalne uniemożliwiały sprawne funkcjonowanie aparatu administracyjnego. Struktura narodowościowa i religijna powodowała konflikty wewnętrzne. Wybuchały liczne powstania.
Już na początku stulecia, w roku 1804, rozpoczął się antyturecki bunt w Serbii, który zmusił sułtana do wprowadzenia autonomii dla tego obszaru. Ale wszędzie mnożyły się separatyzmy lokalne z powodu słabości władzy centralnej.
W 1821 roku wybuchło powstanie w Grecji. Sukcesy w walce z armią turecką umożliwiły greckiemu Zgromadzeniu Narodowemu proklamowanie niepodległości. W odpowiedzi rozpoczęła się masowe prześladowania i pogromy ludności greckiej, które wywołały falę współczucia w Europie, a w konflikt włączyły się mocarstwa. O wpływy rywalizowała Rosja, Wielka Brytania i Austria. W końcu wybuchła wojna rosyjsko-turecka. Rosjanie przejęli inicjatywę i odnosili liczne sukcesy, co wywołało ogromny niepokój wśród innych mocarstw, które obawiały się rosyjskiej ekspansji w obszarze Morza Czarnego i na Bałkanach. W końcu zawarto pokój, ale Rosjanie nie zrezygnowali z ambitnych celów terytorialnych. Aby zablokować Rosji możliwość zajęcia Dardaneli i Konstantynopola Wielka Brytania desperacko dążyła do uniknięcia upadku imperium tureckiego.
Pretekst do wojny
Kolejna wojna o wpływy w tej części świata wybuchała w 1853 roku. Za pretekst posłużył spór między katolickimi i prawosławnymi mnichami, którzy sprawowali pieczę nad świętymi miejscami w Palestynie. Waśnie między nimi spowodowały interwencje politycznych patronów. Car Mikołaj I zażądał uznania jego prawa do ochrony nad wszystkimi wyznawcami prawosławia w Turcji. Sułtan ze wsparciem Francji i Wielkiej Brytanii odmówił. W odpowiedzi wojska rosyjskie wkroczyły do Wołoszczyzny i Mołdawii.
Car zaproponował mocarstwom podział obszaru tureckiego na strefy wpływów. Próba neutralizacji politycznych rywali przez handel poniosła jednak całkowitą klęskę. Sułtan w październiku wypowiedział Rosji wojnę, a flota francuska i angielska wpłynęła do Cieśniny Dardanelskiej. Początkowe sukcesy rosyjskie spowodowały wpłynięcie sojuszników na Morze Czarne. Po zniszczeniu floty tureckiej przez admirała Pawła Nachimowa zażądano wycofania wojsk rosyjskich z Wołoszczyzny i Mołdawii.
Anglia i Francja na arenie
Z powodu odmowy Anglia i Francja 31 marca 1854 roku wypowiedziały wojnę Rosji. Austria nie przystąpiła do wojny i dzięki neutralności pozostała rozgrywającym obserwatorem. Początkowo zamierzano wesprzeć wojska tureckie w walce o księstwa naddunajskie. Epidemia cholery pokrzyżowała te plany.
Działania zbrojne toczyły się na Bałtyku i Morzu Czarnym. Front na północy był co prawda mniej znaczący, ale wiązał skutecznie rosyjskie siły. We wrześniu rozpoczął się zachodnioeuropejski desant na Krymie, którego celem było zdobycie Sewastopola. Po krwawych starciach z wojskami księcia Aleksandra Mienszykowa rozpoczęło się oblężenie miasta. Dobrze zaprojektowane fortyfikacje utrudniały jednak sprzymierzonym szybkie zwycięstwo.
Oblężenie trwało prawie rok. Walki toczyły się głównie na Krymie i Zakaukaziu. Wojna wykazała dobitne zacofanie i złą organizację rosyjskiej armii. Brakowało nie tylko zaopatrzenia, ale również odpowiedniej infrastruktury. Cywilizacyjne zapóźnienie uniemożliwiało szybki transport żołnierzy na poszczególne odcinki frontu. Ogólny zły stan wojska przekładał się na gigantyczne straty ludzkie. W ciągu dwóch lat wojny wyniosły 480 tysięcy.
Punkt zwrotny
Sytuacja zmieniła się diametralnie po śmierci cara Mikołaja I. Następca tronu Aleksander II stanął przed trudnym zadaniem wyjścia z twarzą po katastrofie militarnej. We wrześniu 1855 roku obrona Sewastopola została przełamana. Wojska rosyjskie po opuszczeniu twierdzy rozpoczęły odwrót. Rosjanie mieli szansę zwyciężyć z podobnież zacofanym imperium tureckim, ale okazali się całkowicie bezradni w starciu z nowoczesną armią państw europejskich.
30 marca 1856 roku zawarto pokój w Paryżu. Morze Czarne zostało ogłoszone neutralnym obszarem. Zakazano na tym akwenie obecności okrętów wojennych. Turcja otrzymała od Rosji wcześniej utracone terytoria na Kaukazie. Ponadto Imperium Osmańskie miało sprawować zwierzchnictwo nad Mołdawią i Serbią.
Wojna krymska definitywnie zakończyła epokę Świętego Przymierza i okres stabilności w Europie. W Rosji nastał czas reform po dotkliwej klęsce. Historia tego konfliktu pokazuje jednak, że małe i słabe państwo może wygrać z wielkim imperium, jeśli otrzyma odpowiednią pomoc z zewnątrz.
Mateusz K. Łukomski
